Farklı dozlarda ve zamanlarda uygulanan azotun makarnalık buğdayın verim ve verim unsurları üzerine etkileri

Abstract

ÖZET Bu araştırma, Harran ovası ilave sulanan koşullarında farklı azot dozları ve uygulama zamanlarının makarnalık buğdayın verim ve verim unsurları üzerine etkilerinin belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. Tarla denemesi Şanlıurfa (Akçakale ilçesi) Harran Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme arazisinde 2001-2002 üretim sezonunda yürütülmüştür. Tarla denemesi bölünmüş parseller deneme desenine göre üç tekerrürlü olarak gerçekleştirilmiştir. Ana parsellerde azot dozları (0, 6, 12, 18 kg N da`1) yer almıştır. Alt parsellerde ise azot uygulama zamanlan (1) 1/2 N ekimle + 1/2 N kardeşlenme döneminde, 2) 1/2 N ekimle + 1/2 N sapa kalkma döneminde, 3) 1/2 N ekimle + 1/2 N başaklanma başlangıcında, 4) 1/3 N ekimle + 1/3 N kardeşlenme döneminde + 1/3 N başaklanma başlangıcında, 5) 1/2 N kardeşlenme döneminde + 1/2 N sapa kalkma döneminde, 6) 1/2 N kardeşlenme döneminde + 1/2 N başaklanma başlangıcında, 7) 1/2 N sapa kalkma döneminde + 1/2 N başaklanma başlangıcında, 8) N'in tamamı ekimle, 9) N'in tamamı kardeşlenme döneminde, 10) N'in tamamı sapa kalkma döneminde) yer almıştır. Parseller 6 m uzunluğunda, 20 cm sıra arası mesafede 6 sıradan oluşmuştur. Parsel araları 1.7 m, blok aralan 2.5 m boş bırakılacak şekilde parselasyon yapılmıştır. 25 Aralık 2001 tarihinde m2 'ye 500 tohum düşecek şekilde parsel mibzeri ile ekim yapılmıştır. Taban gübresi olarak 6 kg P2O5 da`1 %46 fosfat içeren Triple Süper Fosfat (TSP) verilmiştir. Azotlu gübre olarak ekimle birlikte %21 azot içeren Amonyum Sülfat ve üst gübre olarak %33 azot içeren Amonyum Nitrat kullanılmıştır. Çıkıştan sonra parseller arasına sette yapılarak uygulanacak azotun sulama veya yağış suları ile diğer parsellere taşınması engellenmiştir. Bitkiler kardeşlenme başlangıcında iken ortaya çıkan geniş yapraklı yabancı otları kontrol etmek için `%75 Tribenuron methyl` etkili maddeye sahip yabancı ot ilacı 1 g da`1 hesabıyla uygulanmıştır. Yeterli yağış olmayan dönemlerde (başaklanma başlangıcı ve süt olum dönemi) iki defa tava usulü sulama yapılmıştır. Başak özelliklerini belirlemek amacı ile tam olum döneminde her parselden 10 başak örneği alınmıştır. Bitkiler hasat olgunluğuna eriştiklerinde tüm parseller parsel 70biçerdöveri ile hasat edilmiştir. Parsel verimlerden yola çıkarak dekara tane verimleri belirlenmiştir. Elde edilen verilerin istatistiki analizleri TARİST bilgisayar programı kullanılarak yapılmıştır. Ekonomik gübre dozunu belirlemek için marjinal gelir yöntemi kullanılmıştır. Araştırma sonuçlan aşağıda özetlenmiştir: 1) Azot dozu artışıyla birlikte; başakta tane ağırlığı, başakta tane sayısı, başakta başakcık sayısı, metrekarede fertil başak sayısı, bitki boyu, olgunlaşma süresi, başaklanma süresi ve tane verimi değerlerinde artış tespit edilmiştir. Bu karakterlerin azot dozu artışı ile artmasının azotun ilave sulanan koşullarda buğday bitkisinin vegetatif ve generatif gelişimini teşvik etmesiyle açıklanmıştır. 2) Azot dozu artışı ile birlikte bin tane ağırlığı azalmıştır. Azot dozu artışı ile bin tane ağırlığında meydana gelen azalmanın birim alanda tane sayısının artması sebebiyle küçük taneler oluşmasından kaynaklandığı sonucuna varılmıştır. 3) İncelenen bütün özellikler bakımından azot uygulanan parsellerde azot uygulanmayan parsellere göre daha yüksek değerler elde edilmiştir. Buradan buğdayın ilave sulanan koşullarda azota mutlak ihtiyaç duyduğu sonucu çıkartılmıştır. 4) Azot uygulaması geciktikçe bin tane ağırlığı ve hektolitre ağırlığı artmış, başaklanma-erme süresi uzamıştır. Bu durum, geç dönemde uygulanan azotun tane dolum dönemini uzatması ile açıklanmıştır. 5) Azotun tamamının veya bir kısmının ekimle birlikte veya kardeşlenme döneminde uygulanması ile başaklanma süresi, bitki boyu, metrekarede fertil başak sayısı, başak boyu, başakta başakcık sayısı, başakta tane sayısı, başakta tane ağırlığı, ve tane veriminde artışlar meydan gelmiştir. Bu özellikler bakımından ilave sulanan koşullarda buğday bitkisinin gelişiminin erken dönemlerinde azota mutlak ihtiyaç duyduğu sonucuna varılmıştır. 6) Azot uygulama zamanlarının olgunlaşma süresi üzerine önemli etkisi olmadığı belirlenmiştir. Güneydoğu Anadolu bölgesinin güney tabanında tahılların 71olgunlaşma döneminde hava sıcaklıklarının ani bir şekilde artışı ile olgunlaşma tamamlanmadan buğday bitkileri suyunu kaybetmektedir. Bu sebeple olgunlaşma süreleri bakımından konular arasında fark çıkmamıştır. 7) Azotun tamamının ekimle birlikte uygulanması sonucu, azotun yarısının ekimle diğer yarısının kardeşlenme ya da sapa kalkma döneminde uygulanmasıyla elde edilen tane verimi değerleri ile yakın değerler elde edilmiştir. 8) Yapılan ekonomik analizler sonucunda 14.3 kg N da`1 en ekonomik doz olarak tespit edilmiştir. Harran ovası ilave sulanan şartlarında makarnalık buğday için, ekonomik analiz sonucu bulunan 14.3 kgN da`1 dozu önerilebilir. Sonuç olarak; N uygulama zamanlarının tane verimini belirgin olarak etkilediği ve azotun yarısının ekimle yansının kardeşlenme verilebileceği sonucuna varılmıştır. Ekonomik şartlar göz önünde bulundurulursa azotun tamamı ekimle birlikte verilebilir. Harran ovası ilave sulanan şartlarında makarnalık buğdaya 14.3 kg da`1 azotun ekonomik koşullar ve topraktaki mevcut azot miktarı dikkate alınarak önerilebileceği tespit edilmiştir. Önerilen bu miktar toprakta 2.7 kg da`1 azot varlığında geçerlidir. Gübreleme programı yapılacağında ekimden önce topraktaki mevcut azot belirlenmeli ve bu miktar dikkate alınarak gübreleme programı yapılmalıdır. 72

SUMMARY This study aimed to investigate the effects of different dosages and application times of nitrogen on yield and yield components of durum wheat under supplementary irrigated conditions of Harran Plain. The field trial was conducted in experimental field of Harran Agricultural Research Institute in Şanlıurfa (Akçakale district) in 2001-2002 cropping season. Split plots experimental design with three replications was employed. Main and sub plots were nitrogen rates (0, 6, 12, 18 kg N da`1) and application times respectively. Nitrogen application times were as follows; 1) 1/2 N with sowing + 1/2 N in tillering, 2) 1/2 N with sowing + 1/2 N in jointing, 3) 1/2 N with sowing + 1/2 N in early heading, 4) 1/3 N with sowing + 1/3 N in tillering + 1/3 N in early heading, 5) 1/2 N in tillering + 1/2 N in jointing, 6) 1/2 N in tillering + 1/2 N in early heading, 7) 1/2 N in jointing + 1/2 N in early heading, 8) all N with sowing, 9) all N in tillering, 10) all N in jointing. Plot size was 6 meters length and 1.2 meters width. There were six rows in each plot with 0.2 meters row space. Neighboring plots were empty to avoid site effect. Sowing (500 seed m`2) was made by 'plot-drill' on 25 December, 2001. Triple Super Phosphates (TSP) was applied 6 kg da`1 pure phosphates at sowing. Ammonium Sulfate (21% N) at sowing and Ammonium Nitrate (33% N) were applied in growing periods (tillering, jointing, early heading). Beds were made for float irrigations. Herbicide (it's cover `75% tribenuron methyl` active ingredient) was applied for weed on time. Twice, supplementary irrigation was applied at early and late dough stage. Randomly selected 10 ears subjected to measure some spike characteristics. All plots were harvest by 4plot-combine-harvester' at maturity. Variance analyses were made using statistical software of TARIST (Agricultural Statistic). Economical analysis was made employing marginal income method. The results obtained from different sources can be summarized as follows; 1) It was found that increasing amount of N rate resulted some increases in yield and yield components such as grain yield, number of grain per spike, weight of 73grain per spike, number of spikelet per spike, number of productive spike per m2, plant height, maturity date, heading date. 2) 1000 kernel weight decreased with the increasing amount of N rate. It was found that higher rates of nitrogen resulted in high number of grain but small kernel size. 3) Comparing all characteristics, scored in fully fertilized and non fertilized plots. It was understood that wheat grain yield was very much rely on N application. 4) 1000 kernel weight and test weight increased as N application time delayed. It was found that late N application resulted in longer grain filling period. 5) The results indicated that wheat responded better to early N application. 6) The results showed that the effects of N application times on maturity date couldn't be detected due to early set of heat stress. 7) Following practices such as all N application with sowing, 1/2 N application with sowing + 1/2 N application with tillering period + 1/2 N application with jointing period gave similar grain yield. 8) Taking into account of nitrogen of soil at sowing. The result of economical analysis indicated that 14.3 kg pure N da`1 is most economic N rate for wheat under supplementary irrigated conditions. It was concluded that N application times affected grain yield significantly, grain yield was the highest at half to half N applications at sowing and tillering stage. Considering the economical situation, whole N can be applied at sowing. Considering the result of economical analysis, 14.3 kg da`1 N rate can be recommended for Harran plain under supplementary irrigated conditions. Nitrogen content of soil (2.7 kg da`1) should to consider before sowing. 74