Fırat havzası akımlarının trend analizi ile değerlendirilmesi

Abstract

Su, canlıların sürekli ilgi odağı olmuş ve medeniyetler daha çok suya yakınyerlerde hayat bulmuştur. Fazla su taşkınlara neden olurken, az su da insanlarınyaşamını etkilemekte ve toplu göçlere bile neden olabilmektedir. Ancak artan suihtiyacını karşılamak için suyun bol olduğu yerlerden az olduğu yerlere taşınması vesu biriktirme hazneleri oluşturulması gibi önlemler alınmıştır. Fakat en etkili yolsuyun geçmişteki davranışını inceleyip gelecekteki davranışını tahmin etmektir.Zaman içerisinde su miktarındaki değişimin bilinmesi depolanan ve depolanacaksuyun daha dikkatli olarak kullanılmasına ve planlanmasına yardımcı olacaktır.Türkiye'nin en önemli havzalarından biri olan Fırat Havzası'ndan seçilenistasyonların yıllık ortalama, minimum ve maksimum akımlarının trend analiziyapılıp, anlamlı bir trend varlığı aranmıştır ve nedenleri sorgulanmıştır. Akımverilerinde, klasik parametrik testlerdeki normalite, lineerlik ve bağımsızlık gibivarsayımlarla genel olarak karşılaşılmaktadır. Bu nedenle bu çalışma kapsamındaparametrik olmayan testler kullanılmıştır.Fırat Havzası'nda, EİEİ tarafından işletilen 83 akım gözlemistasyonundan,toplam 22 istasyon için trend analizi testleri değerlendirilmiş vebunlar içerisinde en güçlü olduğu belirlenen parametrik olmayan Mann-Kendall testive Spearman'ın Rho testi tercih edilmiştir. Trend tespit edilen istasyonlarda trendbaşlangıç yılını tespit etmek için ise, parametrik olmayan Mann-Kendall MertebeKorelasyon testi, trend eğimlerini belirlemek için Sen'in Trend Eğim metodukullanılmıştır.Yapılan çalışmada, yıllık ortalama akımlarda Aşağı Fırat havzası'nda bulunan2 istasyonda azalan yönde anlamlı trend gözlenmiş, minimum akımlarda ise havzagenelinde toplam 10 istasyonda azalan yönde, 1 istasyonda ise artan yönde anlamlıtrend gözlenmiş, maksimum akımlarda ise anlamlı bir trend gözlenmemiştir.Gözlenen trendlerin nedenleri için iklim ve baraj etkileri incelenmiş, iklimetkilerinden ele alınan sıcaklık, bağıl nem ve toplam yağış parametrelerinden sadecebağıl nem ile arasında anlamlı bir ilişki görülmüştür. Baraj etkenlerinde ise Atatürkve Hacıhıdır barajlarının su toplama yılları ile trend başlangıç yılları arasında birparalellik gözlenmiş ve azalan trende önemli bir etki olabileceği sonucunavarılmıştır, Birecik Barajı'nın ise azalan trende önemli bir etkisi olmadığıdüşünülebilir.Yıllık ortalama akımlarda gözlenen azalan trendin sınır aşan sular kapsamınagiren yerlerde yoğunlaşması, suyun yüzyılımızda giderek artan önemi de dikkatealındığında, su kaynakları planlayıcıları ve ilgili konularda çalışma yapan kişiler içingöz önünde bulundurulması gereken önemli bir veri oluşturmaktadır.

Water has always been a focus of interest of living beings and civilizationshave emerged mostly in places near sources of water. While too much water causesfloods, scarcity of water affects people's lives and even cause mass migrations.However, measures were taken such as carrying water from where it is abundant towhere it is scarce and creation of water reservoirs in order to meet the ever increasingneed for water but the most influential way has been the study of past behavior ofwater and estimate its future behavior. Knowledge of the change in the amount ofwater in time will assist more careful use and planning of water stored and to bestored.A trend analysis of the annual average, minimum and maximum streamflowof the stations chosen in Fırat River Basin, one of Turkey's most important riverbasins, has been made and existence of a meaning trend has been sought and itscauses inquired. In streamflow data, one generally encounters assumptions such asnormality, linearity and independence in classical parametrical tests. Therefore, non-parametric test were employed within the scope of this study.Of the 83 streamflow observation stations operated in Fırat River Basin byEİEİ, trend analysis tests have been evaluated for 22 stations and the non-parametricMann-Kendall test found to be the strongest among them and Spearman?s Rho testwere preferred. Non-parametric Mann-Kendall Level Correlation test has beenemployed to determine the year of commencement in stations where trends weredetected, and Sen?s Trend Incline method has been used to determine trend inclines.A declining meaningful trend has been observed in the study in annualaverage streamflows in the 2 stations at the Lower Fırat River Basin, and ameaningful trend has been observed in 10 stations throughout the river basin inminimum streamflows, with an increasing meaningful trend in 1 station and nomeaningful trend in maximum streamflows. Effects of the climate and dams werestudied to understand the causes of observed trends, and a meaningful difference hasbeen seen only with relative humidity among temperature, one of the climate effectshandled, relative humidity and total rainfall parameters. As for dam factors, aparallelism has been observed between the water collection years of Atatürk andHacıhıdır dams and trend start years, with the conclusion that it could have animportant effect on the decreasing trend, whereas it may be considered that BirecikDam has no important influence on the declining trend.Intensity of declining trend observed in annual average streamflow in placeswithin the scope of border-exceeding waters, also in consideration of the everincreasing importance of water in this century, forms an important data that has to betaken into consideration for planners of water resources and for those personsengaged in studies in relevant fields.