L`evaluation des alternatives de paiement electronique avec des methodes floues d`aide a la decisions

Abstract

Özet Bilindiği gibi, `ticaret` ifadesi `mal veya hizmetin satın alınması ve satılması` işlemlerini kapsamaktadır. Bu sürecin elektronik ortamda, Internet üzerinde yapılması e-ticaret kavramım ortaya çıkarmıştır. E-ticaretin tanımı konusunda farklı ülkelerin ku ruluşları tarafından farklı tanımlar ortaya konmaktadır. Ancak e-ticaret konusunda en yaygın genel kabul görmüş tanım OECD tarafından 1997'de yapılan tanımdır. Bu çer çevede e-ticaret aşağıdaki eylemleri kapsayan bir süreç olarak tanımlanmaktadır:. Ticaret öncesi firmaların elektronik ortamda bilgilenmesi ve araştırma yürüt mesi,. Firmaların elektronik ortamda buluşması,. Ödeme sürecinin yerine getirilmesi,. Taahhüdün yerine getirilmesi, mal veya hizmetin müşteriye teslimi,. Saüş sonrası bakım, destek, vb. hizmetlerin temin edilmesi. E-ticaret genel olarak iki ayrı başlık altında incelenmektedir: B2C (Business to Consumer) ve B2B (Business to Business). WWW teknolojisindeki hızlı gelişmeler so nucunda ortaya çıkan sanal mağaza uygulamaları ile Internet'te firmalar elektronik ortamda; bilgisayardan otomobile, kitaptan pizzaya birçok ürünün doğrudan tüketiciye satışım yapmaya başlamışlardır. B2C diye adlandırılan bu tarz ticaret dışında, firma ların elektronik ortamda tedarikçiye sipariş vermesi, faturalarım temin etmesi ve bedel lerini ödemesini kapsayan işlemler ise B2B başlığı altında değerlendirilmektedir. Aslında Internet, uzun zamandır üzerinde konuşulan global ekonominin hayata geçi rilmesi için gereken altyapının ta kendisidir. Ülke sınırlarının olmadığı ve yöresel/böl gesel kuralların yerine standartların konulduğu yapısıyla yeni ekonomik düzenin uygu lama alanıdır. Global bilgi ağı üzerinde yapılan ticaretin son yıllarda katlanarak artma sı, uygun ekonomik konjonktürün yam sıra Internet kullanımının yaygınlaşması, iletişim altyapısının güçlenmesi ve güvenlik konusundaki endişelerin büyük oranda ortadankalkmasını sağlayan teknolojilerinin gelişmesi gibi teknolojik faktörler ile bir araya gelmesiyle açıklanabilir. Elektronik ticaret için alıcı ve satıcıların güvenli, güvenilir ve kolay değer transferi sağ lamalarına olanak sağlayacak araçların sağlanması hayati önem taşımaktadır. Internet üzerinden ticari işlem yapan partilerin (alıcı, satıcı ve aracılar) fiziksel olarak birbir lerinden uzak ve çoğu zaman farklı ülkelerde olmalarının yol açtığı güvensizlik, gele neksel ticarette bile henüz tam anlamıyla çözülmeyen bir çok sorunun elektronik ticaret için çözülmesi talebini ciddi hale getirmektedir. Elektronik ticaretle ilgili yapılan araş tırmalar e-ticarette en büyük sorunun tarafların bkbMerinin kimlikleri ve yetkilerini kontrol etmekte yaşadıkları zorluk olduğunu ortaya çıkarmıştır. Tarafların iddia ettik leri kişiler olduklarını kamtlamalanmn dışında aynı zamanda kendi yetkilerine uygun davranıp davranmadıklarının kontrolü de gereklidir. Alıcı, satıcı ve aracıların iddia ettikleri kişiler olduklarım kanıtlamaları gerçek hayatta karşılıklı kimlik ibrazıyla elek tronik ortamda ise dijital sertifikalar yardımıyla yapılmaktadır. Ancak dijital sertifika ların kullanımı dağıtım ve bakım ile ilgili zorlukların dışmda sertifikalatın mobilite- lerinin henüz sağlanamaması sebebiyle yaygınlaşmamıştır. Kredi kartları yaygm kullanımı, olgunlaşmış standartları ve `online` işleme olanak tanı yan altyapısı sayesinde işletmeden tüketiciye elektronik ticaret için var olan ödeme yön temleri arasında en uygun çözümlerden biridir. Alıcının yetkisine uygun (limitleri dahilinde) işlem yapıp yapmadığının gerçek zamanlı kontrolü `online` provizyon tale biyle yapılmakta ve ödeme güvenilir bir parti (banka) tarafından garanti edilmektedir. Internet üzerinden yapılan alışverişlerin güvenliği ile ilgili kaygılar finansal bilginin (kredi kartı numarası gibi) açık bir ağ olan Internet üzerinde transfer edilirken isten meyen kişilerce ele geçirilmesi ve tarafların bkbMerinin kimliklerini kontrol edeme meleri nedeniyle oluşan problemlerden kaynaklanmaktadır. Bilginin Internet üzerinde iki nokta arasında transfer edilirken çalınması riski telefonda iletilmesi sırasında telefonu dinleyen biri tarafından çalınması riskinden fazla değildir. Ayrıca bu risk bilginin Internet üzerinden şifrelenmiş olarak transfer edilmesini sağla yan şifreleme teknolojileri kullanılarak çözülmüş, sorun olmaktan çıkmıştır. xvıMüşterilerin sanal mağazalara güvenli erişimi için, SSL standardı kullanılmaktadır. Satıcı firma, bir onay kurumundan aldığı elektronik web sitesi kimliği ile mağazasının sanal dünyadaki kaydım gerçekleştirmektedir. Müşteri ile satıcı firma arasındaki ileti şimde güvenliği sağlayan SSL; Internet'te ulaşılan adresin gerçekten aranan mağaza olup olmadığını kontrol etmekte ve bilgilerin şifrelenerek gönderilmesini sağlamaktadır. Satıcı firma ile banka arasındaki iletişimin güvenliği ise SET protokolü ile gerçek leştirilmektedir. Müşteriden SSL ile alman ödeme bilgileri (kredi kartı bilgileri gibi), satıcı firma tarafından bankaya SET protokolü ile şifrelenerek gönderilmektedir. Banka, müşterinin hesabının uygun olması durumunda, alışverişini onaylamakta ve provizyon bilgisini saücı firmaya göndermektedir. Satıcı firma, müşterisine siparişin tamamlan dığım bildirdikten sonra bankaya bağlanarak alışveriş tutarım hesabına aktarmaktadır. Asıl risk kart sahibinin kimliğinin kontrolünün yapılamamasının kaynaklanmaktadır. Aslmda fiziki olarak kredi kartının POS cihazından geçmesini gerektirmeyen işlemler (telefon/mail order ve Internet işlemleri ), kart sahibinden başkalarının da bir kaç bilgiye sahip olmaları durumunda alışveriş yapabilmelerine olanak tanıdığından risk içer mektedir. Sadece kredi kartı numarası ve son kullanma tarihi bilgileri alışveriş için ye terlidir. Örneğin bir gazeteye ilan vermek istendiğinde telefonda kart numarası ve son kullanma tarihi bilgilerinin vererek ödeme yapılabilmektedir. Bu nedenle bir çok kart sahibi tedirgin olmakta ve haklı olarak ihtiyaçları olduğu halde bu tür işlemlere soğuk bakmaktadırlar. Internet üzerinden güvenli bir şekilde ödeme yapılabilmesi için pek çok araç geliş tirilmiştir. Kredi kartının tüm dünyada standart bir ödeme altyapısına sahip olması ve kullanıcı kitlesinin genişliği Internet üzerinden yapılan alışverişlerde en çok kullanılan ödeme yöntemi olmasını sağlamıştır. Daha önce bahsettiğimiz gibi, alışveriş sırasında kredi kartı bilgilerinin üçüncü şahıslarca ele geçMlmesinin önlenmesi amacıyla bu bil gilerin şifrelenmesi esasına dayanan SSL ve SET protokolleri kullanılmakta, böylece a- lışveriş güvenliği kolaylıkla sağlanmaktadır. Son yıllarda kredi kartının barındırdığı güvenlik sorununu bir derece çözümlemek a- maçlı, mevcut kredi kartı işleyişini bozmadan kart sahibinin kontrolü dışmda kredi kartı ile işlem yapılmasının önüne geçmenin en kolay yolunun, kredi kartının kullanılabilir xviilimitinin kontrol altına alınmasıyla sağlanabileceği düşüncesiyle, sanal kredi kartları geliştirilmiştir. Bu şekilde, kredi kartının aksine yıllık kart ücreti ödemeden, birçok sa nal mağazada alışveriş yapılabilmektedir. Alışveriş yapılmadan önce, sanal kartın kul lanılabilir limitini alışveriş miktarına yükseltip, alışveriş işleminin sona ermesinden son ra kullanılabilir limitini tekrar `1 TL`na indirmek suretiyle, kartın kullanıcı haricinde kullanılması önlemiş olmaktadır. Bir diğer elektronik ödeme yöntemi elektronik paradır. Türkiye'de şu an kullanım alam sadece `hediye para` tabir edilen, üye mağazalardan alışveriş yapmak suretiyle alışveriş tutarının belli bir oranının kredi kartınızda birikmesi yöntemiyle elde edilen haliyle sınırlıdır. Bu oran mağaza tararından belirlenmektedir. Kartta biriken bu elektronik pa ralar diğer alışverişlerde harcanabilmektedirler. Başka bir ödeme yöntemi ise, cep telefonu kullanarak ödeme yapılmasını mümkün kılan mobil ödeme yöntemidir. Bu sistem, dilenilen yerden alışveriş yapıp ödemenin kart kullanmadan cep telefonundan yapılabilmesini sağlamaktadır. Kredi kartı numarasına ihtiyaç duyulmadığı için Internet'te alışveriş için güvenli bir yöntem olarak görülse de, kullanımı daha yeni olduğu için yaygınlaşmamıştır. `Debit` yöntemleri adıyla geçen sistemleri başlıca 3 başlık altında inceleyebiliriz:. Otomatik ödemeler: Sürekli yenilenen ödemeler için (kira ödemeleri, fatu ralar, vb), aracı kuruma verilen talimatla başlatılan ve faturaların ödemelerinin son gününde kullanıcının banka hesabından gerekli miktar çekilip, doğrudan ge rekli hesaba yatırılmasıyla gerçekleşen bir yöntemdir.. `Debit` kart: Ödeme esnasmda miktar doğrudan kullanıcının hesabından çekil mektedir. Kullanıcının bilgileri kart üzerindeki manyetik bantta yazılıdır. Bu bilgilerin okunabilmesi için bir okuyucu gerekmektedir. Okuyucu, kartm üze rinde müşteriye ait bilgileri okumakla birlikte, karta bağlı banka hesabmda a- lışveriş tutarım karşılayacak kadar para olup olmadığım da kontrol eder. Bu yöntemin kredi kartından daha güvenli sayılmasının nedeni, kullanıcının kart okuyucuya sokulduktan sonra, işlemlerin sürebilmesi için kartm şifresini girmesi gerekmesidir. xvm. Elektronik çek: Elektronik çek, elektronik ticaret gerçekleştiren sitelerin öde meleri çek olarak kabul etmelerini ve işleyebilmelerini sağlayan bir ödeme sis temidir. Düzenli ödemelerde başvurulan kurallara tabidir. Elektronik çeklerde, yapılan işlemde, ne miktarda işlem yapıldığına bakılmaksızın belirli ve sabit bir ücret alınırken, kredi kartında alman ücret, ödeme yapılan miktarın belirli bir yüzdesidir. Yani, büyük miktarlarda ödeme yapan kullanıcılar için kredi kartı kullanmak, oldukça masraflı olabilmektedir. Son olarak inceleyeceğimiz ödeme yöntemi ise kredi transferidir. Bu yöntemle, kulanı- cının bankasına verdiği talimatla, ödeme tutarı, istenilen banka hesabına iletilmektedir. Yapılan bu çalışmanın amacı, Avrupa Birliği'ne girme surecinde bulunan Türkiye için en uygun elektronik ödeme yönteminin bulunmasıdır. Bu sebepten dolayı, bahsedilen bu 6 ödeme sistemi, Avrupa Birliği ülkeleri tarafından yaygın olarak kullanılan sis temler arasından seçilmiştir. Bu seçimi doğruya en yakın şekilde yapabilmek için, her ödeme yöntemini birçok ölçüte göre değerlendirmek gerekmektedir. İşte bu yüzden, çok ölçütlü karar verme tekniklerinden yararlanılmıştır. Çok ölçütlü karar verme problemleriyle, gerek günlük yaşamda, gerek iş yaşamında sık lıkla karşılaşılmaktadır. Günümüzde kullanılan yöntemler birbirlerinden farklı olma larına rağmen, temel anlamda benzerlik göstermektedirler. Bir karar verme probleminde, çözüme başlamadan önce yapılması gereken işlem, problemdeki tüm alternatiflerin, kriterlerin ve bu kriterlerin eğer varsa alt kriterlerinin belirlenmesidir. Bu belirlemeler yapılırken genelde konunun uzmanı olan kişilere danı şılır. Bir sonraki adım, kriterlerin önem derecelerinin saptanmasıdır. Bu aşamada da, yine uzman kişilere başvurulabilir; ancak unutulmamalıdır ki, her iki adımda da, kişi lerden alman bilgiler özneldirler. Bundan dolayıdır ki, verecekleri puanlar farklılık gös terecektir. Önemli olan adayların kriterleri ne ölçüde sağladıklarının bulunmasıdır. Ge nelde bu adımda geçmişte yapılmış olan istatistiksel bilgilerden faydalanılır. Yapılan çalışmada, adayların kriterleri ne ölçüde sağladıkları, Garanti Teknoloji uzmanlarıyla birlikte belirlenmiştir. Seçilen kriterlerin birbirlerine göre önem derecelerinin saptan ması ise, 17 kişiye uygulanan aynı anketten elde edilen sonuçların aritmetik ortalaması alarak yapılmıştır. Buradaki amaç, çeşitli kullanıcı bakış açılarım göz önüne almak, xixyani genel bir sonuç bulmak istenmesidir. Adayların kapasiteleri belirlendikten sonra, kriterlerin önem dereceleri de göz önüne alınarak en uygun veya en uyguna en yakın se çim yapılır. Çalışmada kullanılan kriterler teknik, ekonomik ve sosyal faktörler olmak üzere genel olarak 3'e ayrılmışlardır. Teknik faktörler kendi arasında: 1. Kimliğin aslıyla aynılığının kanıtlanması 2. Evrensellik 3. Uzaktan erişim 4. İzlenebilirlik 5. Güvenlik olarak alt kriterlere ayrılmıştır. Aynı şekilde ekonomik faktörler kendi arasında: 1. Kabul görme 2. Düşük sabit ücretler 3. Düşük işlem ücretleri 4. Geri ödeme olarak 4 alt kritere ayrılmıştır. Son olarak sosyal faktörler de 4 alt ölçüte bölünmüştür: 1. Kimliğin gizliliği 2. Kullanım kolaylığı 3. Kişisel gizlilik 4. Günlük hayata entegre edilebilme Kullanılan çok ölçütlü karar verme yöntemleri son adımda farklılık gösterebilir. Bazı veriler hiyerarşik bir biçimde yapılandırıldıktan sonra, ikili karşılaştırılmalar yapılarak (AHP); bazıları da en iyi ve en kötü kriter değerlerini belirleyip, en iyi kriter değerlerine yalan ve aynı zamanda en kötü değerlere uzak olan alternatifi belirleyerek en iyi sonuca ulaşırlar. `En doğru seçime ulaşmak` çoğu zaman mümkün olmamaktadır; çoğu zaman uygun seçime en yalan karan almak durumunda kalırız. XXYukarıda belirtilen adımlarda, ölçütlerin uzman kişiler tarafından belirtildiği için öznel olduklarım belirtmiştik. Değerlendirmeler çoğunlukla 5'li, 7'li veya 9'lu ölçeklerde, sözel terimler kullanılarak (önemli, daha önemli, vb.) yapılmaktadır. Bu gibi sözel te rimleri klasik sayılarla ifade etmek güçtür. Buna bir çözüm bulmak amacıyla, Lotfî Za den, 1965 yılında bulanık küme kavramım ortaya çıkarmıştır. Bu teori sayesinde, sözel değerler, bulanık sayılar yardımıyla ifade edilebilmektedirler. Bu değerlerle yapılacak tüm işlemler de, yine aynı şekilde, bulanık sayılarla yapıla bilmektedirler. Bulanık sayılar 0 ile 1 arasında değişen üyelik dereceleriyle belirlen mektedirler. Çalışmada aday sistemlerin arasından en uygun olanı seçmek için 3 farklı yöntem kulla nılmıştır. Bunlardan ilkinde; kriterlerin ağırlıkları ve aday sistemlerin kapasitelerinin birbirleriyle çarpılması sonucu elde edilen bulanık performans matrisinin oluşturul masından sonra, `ençoklayan` ve `enazlayan` kümeler belirlenir. Bu kümeler, kriter lerin en iyi ve en kötü bulanık değerlerini göstermektedirler. Bulanık performans matri sinin, yine bulanık olan bu kümelerle kesişimleri bulunur. Bu değerler 3 tip kullanıcı bakış açısma göre değerlendirilir ve 3 adet `bulanık tekil performans matrisi` bulunur. Bu matrislerden yararlanılarak her bir kriteri sağlayan en iyi ve en kötü değerler belir lenir. Her aday sistemin bu yolla performans indeksi belirlendikten sonra, en büyük in dekse sahip olan sistem en tercih edilen sistem olmak kaydıyla sıralama yapılır. Uyguladığımız 2. yöntemde ise, Cheng'in önerdiği şekilde bulanık performans matri sinin oluşturulmasından sonra, seçilen a değerine göre, sayıların a -kesitleri alınır. Sıralama doğrudan doğruya bu sayıların en büyük değerlerinin büyükten küçüğe dizil mesi şeklinde yapılır. Son yöntemde ise, bulanık performans matrisi belirlendikten sonra, seçilen a değerine göre, bulanık sayıların a -kesitleri alınır. Bu değerler 3 tip kullanıcı bakış açısma göre değerlendirilir ve 3 adet `bulanık tekil performans matrisi` bulunur. Bu aşamadan son ra ise TOPSIS adımlan uygulanır; her alternatifin ideal çözüme ve anti-ideal çözüme olan uzaklığı hesaplanır. En iyi olan alternatif, ideal çözüme en yalan ve anti-ideal çö züme en uzak olandır. xxıYukarıda bahsedilen metotlar kullanılarak bulunan alternatiflerin iyiden kötüye sıra lanması, çeşitli müşteri bakış açılarına göre değişiklik göstermesine rağmen, varılan ge nel sonuç şu şekildedir: 1. `Debit` yöntemleri 2. Kredi kartı 3. Sanal kredi kartı 4. Elektronik para 5. Kredi transferi 6. Mobil ödeme Elde edilen sonuç mantıklıdır; kredi kartı her ne kadar çok yaygın ve kolay kullanılan bir elektronik ödeme çeşidi olsa da, güvenlik açısından olumsuzlukları olduğundan dolayı, bu açıdan çok daha kuvvetli olduğuna inanılan `debit` yöntemleri daha çok tercih edilir çıkmıştır. Burada güvenlik kriterinin, kullanıcı açısından önem derecesinin yüksek olmasının sonucu nasıl etkilediği görülmektedir. Mobil ödeme ise, daha yeni hayata geçtiğinden ve kullanım alanının dar olmasından dolayı alt sırada kalmıştır. Yapılan çalışma sonucunda, kullanılan ilk yöntemin, karar vericinin iyimser, normal ve kötümser bakış açısından çok etkilendiği görülmüştür. Yukarıda verilen, sıralama iyim ser ve normal bakış açılı karar vericiler için geçerliyken, kötümser bakış açılı karar ve riciler için tam olarak ters biçimdedir. 2. yöntemde karar vericinin bakış açısı göz önü ne alınmadan, yukarıdaki sonucun aynısı elde edilmiştir Son olarak 3. yöntemde ise, el de edilen sonuç 3 bakış açısı için aynı ve yukarıdaki gibidir. Kullanılan metotlar temel işlemleri gerektirmekte ve başlangıçta karmaşık gözüken problemi basit ve anlaşılır işlemler aracılığıyla kısa zamanda çözüme ulaştırmaktadırlar. Ayrıca elde edilen sonuçların genelde benzerlik göstermesi, özellikle 2. ve 3. yöntemin güvenilir sonuçlar verdiğini ispat etmektedir. xxıı

Resume La competition globale est recemment devenue le plus grand interât de la fabrication et des compagnies de services. En outre la proliferation mondiale de l'lnternet a men£ â la naissance du commerce electronique; un environnement d'affaires qui permet le transfert d'information electronique transactionnelle. Le commerce electronique permet aux societes d'atteindre tous les consommateurs potentiels de partout dans le monde. Le deuxieme chapitre du travail inclut les definitions generales du commerce electronique avec son histoire et les chiffres a propos de ce genre de commerce dans le monde. A cet egard, un probleme important, est le manque &xm systeme de transaction financiere integrâ dans un marche Electronique ouvert tel que l'lnternet. Respec- tivement, le paiement et Tencaissement securis6 de la part du consommateur et du fournisseur sont les aspects les plus importants du commerce d'Internet. Pour sur- monter ces obstacles, beaucoup d'individus et d'organismes ont developp£ des systemes de transaction financiere pour Internet dont nous appelons aujourd'hui `systemes de paiement d'Internet`. Dans le troisieme chapitre du projet, une analyse des systemes de paiement generalement utilises parmi les systemes utilises dans les pays europeens est presentee. Ce sont: La carte de credit, la carte de credit virtuelle, 1' argent electronique, le paiement mobile, le transfert de credit et les instruments de debit dont les proprietes se trouvent dans le quatrieme chapitre. Comme les reseaux de transmission d'Internet sont peu sûrs et le nombre d'infractions de security continue â augmenter de plus en plus, plusieurs technologies de security ont 6te cree dont les plus importantes sont SSL, SET et 3D SET ce qui sont discutes dans le cinquieme chapitre.Le but de ce travail est de choisir le systeme de paiement electronique le plus appropri? pour la Turquie, qui est un candidat pour lUnion Europeenne. Pour realiser ainsi, trois methodes differentes sont utilisees. Toutes les methodes se servent des poids des criteres qui sont calcules a l'aide des comparaisons systematiques du processus analytique de hierarchic Mais nous savons qu'il existe en generale des imprecisions dans les definitions de la structure schematique des problemes ou des evenements dans les situations reelles ce qui sont expliques par la notion defloue. Puisqu'il y a des incertitudes dans nötre probleme comme la majority des problemes d'aide â la decision multicriteres, la theorie de 1' ensemble flou est appliquee. Toutes les evaluations et tous les calculs dans le travail sont faits avec l'aide des nombres flous triangulaires. Les m&hodes utilisees se differencient â l'etape de la classification des alternatives. La premiere utilise la theorie d'utilit? et calcule Futility droite et l'utilitS gauche de chaque alternative. En suite, elle les comparent avec le flou maximum et minimum pour trouver les distances â la solution ideale et â la solution anti-ideale de chaque alternative. Le classement des alternatives se fait par TOPSIS, qui est une autre methode d'aide a la decision. Dans la deuxieme m&hode, les a -coupes des alternatives sont trouves, puis le classification des systemes de paiement est fait juste en observant leurs a -coupes. Dans la troisieme et la derniere m&hode, apres les calculs des a -coupes, la m&hode de TOPSIS est appliquee pour ranger les alternatives. Ce n'est pas seulement un travail qui compare les systemes de paiement electroniques en respect plusieurs criteres, mais aussi un travail qui compare les resultats obtenus de trois methodes differentes d'aide â la decision multicriteres. Les resultats ont montr£ que l'optimisme ou le pessimisme du decideur peut faire changer l'ordre de preferences des alternatives, mais les classements obtenus a la fin de ces trois methodes sont assez semblables ce qui nous prouve que ces m&hodes d'aide â la decision sont efficaces. xiv