İslam ordularının Maveraünnehir`de Karluk-Türgeş sahasında askerî ilerleyişi ve dâîlerin faaliyetleri

Abstract

Tarihin ilk çağlarından itibaren Maveraünnehir; elverişli coğrafî koşullar, doğu-batı ticaret yollarının geçiş noktasında yer alması, bereketli toprakların sunduğu yer üstü ve yeraltı zenginlikleri gibi nedenlerle, yabancı kavimler, tüccarlar, misyonerler, zanaatkârlar için her dönem çekiciliğini koruyarak, farklı kültür, ideoloji, din, dil ve beceriye sahip insanların birlik teşkil ettiği hoşgörü ve refah ortamının kuşkusuz en ideal örneklerinden biridir. Kendine has renkli kombinasyonunun sunduğu bu çeşitlilik ve zenginlik, göçlerle birlikte hiç şüphesiz istilacı kavimlerin akınlarının da adresi olmuştur. İslamiyet'in doğuşundan sonra Hz. Muhammed önderliğinde oluşumunu tamamlayan İslam Devleti, kısa müddet zarfında Arabistan sınırlarının dışına taşan seferler düzenlemeye başlamışlardır. 637 yılında Kadisiye galibiyeti ile başlayan İran'ın fethi 651 yılına kadar tamamlanmış, Amuderya istikametinde devam eden fetih hareketleri, söz konusu coğrafya üzerinden şekillenerek Maveraünnehir'in kapılarını İslam ordularına açmıştır. İslam ordularının Amuderya sınırlarına dayandığı bu dönemde, Batı Göktürk hâkimiyetine gevşek bağlarla bağlı olan yerli hükümdarların idare ettiği Maveraünnehir'de, bu harekâtı durdurabilecek kuvvetli bir devletin ve siyasi bir birliğin olmayışı fetih hareketlerini kolaylaştıran etkenlerden biri olmuştur. İslam ordularının Maveraünnehir'e akınları, bir seferler silsilesi olarak devam ettiği bir dönemde bu akınların kısa sürede amacına ulaşması beklenirken Türgeş lideri Su-lu Kağan önderliğinde teşkilatlanan Türgeş gücünün bölgeye müdahalesi neticesinde söz konusu akınlar ivme kaybederek, Arap orduları, Türgeşler karşısında savunma pozisyonuna geçmişlerdir. Çok geçmeden Sarı ve Kara Türgeş boyları arasında yaşanan husumet ve rekabet ortamının daha da derinleşmesi devletin hızlı bir şekilde yıkılışı ile neticelenmiştir. Türgeş Devleti'nden sonra Batı Türk mirasını devralan Karluklar ile Araplar arasında mücadele ortamı devam etmiştir. Araplar ile askerî ve siyasi alanda girişilen mücadelenin yanı sıra, bölge halkının İslamiyet'i kabulüyle birlikte başlayan bir başka mücadele sahası ortaya çıkmıştır. Devletin, halktan Müslüman olduğu halde cizye almaya devam etmesi üzerine yaşanan sıkıntılar bölgede geniş yankı uyandırmıştır. Müslüman ahalinin küstürülmesi ve İslamiyet'in imajına vurulan bu ağır darbe, Halife Ömer b. Abdülaziz ve Horasan Valisi Eşres b. Abdullah'ın gayretleri neticesinde iyileştirilmeye çalışılmıştır. Bölgeye Araplarla birlikte iskân edilen, büyük çoğunluğu mevaliden oluşan vaizler, halkı İslamiyet'e davet etmek üzere görevlendirilmişlerdir. İhtidaların artması sonucu vergi gelirlerindeki düşüşün devlet hazinesini zora sokması neticesinde Emevi yönetimi, Müslüman halktan cizye almaya devam etmiştir. Mevali kesimin kırgınlığının artması üzerine Mürcie görüş temelinde tebliğ faaliyetlerini yürüten dâîler, iktidarın haksız uygulamalarına karşı mevalinin haklarını savunan sosyal bir hareket başlatmışlardır. Sonraki dönemde bu harekât genişleyerek, Haris b. Süreyc liderliğinde silahlı mücadeleye dönüşmüştür. İslamiyet'in yayılması için yaklaşık yetmiş yıldır katedilemeyen yol, Mürcie dâîlerin faaliyetleri neticesinde hızla katedilerek, Türklerin ve diğer etnik unsurların İslamiyet'i tanımaları, anlamaları ve benimsemeleri hususunda geniş bir vizyon ve tasavvur anlayışı husule getirmişlerdir.

Since ancient times, Transoxiana, which has ideologies, religions, languages and crafts, maintaining favorable geographical conditions, being located at the crossing point of the east-west trade routes, ground and underground riches offered by fertile lands, foreign tribes, merchants, missionaries and craftsmen, is undoubtedly the most ideal example of the environment of tolerance and prosperity that people form as unity. This diversity and richness offered by its unique combination of colors has undoubtedly became the address of the invasions of the invading tribes.After the birth of Islam, The Islamic State, which has completed its formation under the leadership of Hz. Muhammad, has begun to organize expeditions outside the borders of Arabia within a short period of time. The conquest of Iran, which started with the victory of Kadisiye in 637, was completed in 651 and the conquest movements that continued in the direction of Amudarya, shaped through the geography in question, opened the doors of Transoxiana to the Islamic armies. In Transoxiana, when the Islamic armies were based on the Amudarya borders, it was ruled by the local rulers who were tied to weak ties to Western Göktürk rule. One of the factors that facilitated the conquest movements was the absence of a strong state and a political union that could stop this movement.The Islamic armies were expected to reach these goals in a short period of time whenthe expeditions were continuing as a series of events. As a result of the intervention of the Turgesh power, which was organized under the leadership of the Turgesh leader Su-lu Kagan, the influences of the armies accelerated and the Arab armies took their defensive position against the Turgesh. Not so long ago, the deepening of the hostile and competitive environment between the Yellow and the Black Turgesh resulted in a rapid collapse of the state. Following the end of Turgesh Statethe Karluks, took over the Western Turk's heritage, continued the struggle with Arabs.In addition to the struggle against the Arabs and military in the political arena, another struggle began to take place with the acceptance of the Islam of the people in the region. Umayyad continued to tax from Muslims too and this caused a big effect in the region. This situation damaged to the image of Islam and hurted Muslim community. Omar b. Abdulaziz and Khorasan Governor Ashras b. Abdullah's efforts have been tried to be improved. The preachers, who were generally mevali, were settled together with the Arabs in the region, appointed to invite the people to Islam. As a result of the increase in the number of people, the fall in tax revenues putthe stateinto trouble and the Umayyad continued to tax from the Muslims. Because of the Mevali's disappointment on the basis of Murjia opinion; a social movement, advocating the rights of Mevali, started against the unfair practices of power. In the following period, this operation expanded and transformed into armed struggle under the leadership of Harith b. Surayj.A result of the actions of the Murjia da'i's, the Islam spread so far as never before in seventy years. On recognizing and adoption of Islam, Turks and other ethnic elements have created a broad vision and understanding.