Cumhuriyet`ten sonra Bingöl

Abstract

ÖZET `Cumhuriyet'ten Sonra Bingöl` doktora tez konusu olarak ilk defa üzerinde çalışılan bir konudur. Bingöl, Cumhuriyet'e karşı gelen bir gerici ayaklanmanın merkezi olma talihsizliğini yaşamıştır. Yakın tarihin çok önemli olaylarının yaşandığı bu bölgenin coğrafi yapısı üzerinde durulmuştur. İnci bölümün konusunu teşkil eden bölge coğrafyası; yalın ansiklopedik bilgiden ziyade üzerinde yaşanmış tarihi hadiselerin neden ve niçin olduğu sorularına cevap teşkil edecek şekilde arazinin özellikleri açıklanmıştır. Bölgenin arazi yapısı iklim ve nüfus özellikleri üzerinde durulmuştur. Bölge halkının benimsediği `Zaza` kimliğinin Kürt kimliğinden ayrı olduğu nüfus istatistikleri ile Türkmen ve Çerkez nüfusu, aşiretler ve aşiretlerin bölgeleri ile sayısal miktarları çizelgelerde gösterilmiştir. Türkiye ortalamasına göre doğurganlık oranının en yüksek olduğu bölgede yoğun bir şekilde göç yaşanmakta, istihdam imkanları az, işsizlik çok fazla olduğundan bu sosyal ve ekonomik özelliklerinden dolayı da terör önemli derecede etkin olmaktadır. Buna etki eden coğrafî özellikler ile birlikte tarih boyunca yapılmış hataların da gerçek sebepleri olarak bölge coğrafyası görülmüş ve kabul edilmiştir. İkinci bölümde: bölgenin tarihi üzerinde durulmuştur. Bu bölüm üç kısım halinde incelenmiş olup birinci kısımda eski çağlardan İnci Dünya Harbi 'ne kadar Bingöl tarihi incelenmiştir. Bilinen kazı çalışmalarına da yer verilerek incelenen bu bölümde bilinen genel tarih bilgisi içinde kalınarak bir anlamda ansiklopedik bir bilgi sunulmuştur. Bu bölümde Türklerin İslam dinini kabul etmeden önce bölgeye geldikleri, Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun batıya genişleme siyaseti kapsamında İslam Türk kavimleri kitleler halinde yerleştirerek Anadolu'yu Türkleştirdikleri, 171bölgenin Moğol istilaları ile yeniden iç karışıklıklar ve istikrarsz bir dönem yaşadığı beylikler döneminde ise `Mengüçler` yönetiminde kaldığı, sonra Akkoyunlu devleti hükümranlığına geçtiği, Osmanlılar döneminde de Erzurum, Diyarbakır, Elazığ, Bitlis eyalet, sonra da vilayet ve sancakları içerisinde kalarak İnci Dünya Harbi'ne kadar sükûnet içerisinde yaşadığı tespit edilmiştir. Bingöl tarihinin ikinci kısmı. İnci Dünya Harbi'nde Bingöl olarak incelemeye alınmış ve aşiret yapılan ile Hamidiye Alayları ve İnci Dünya Harbi 'nin en önemli bölümü olan Çapakcur muharebeleri, Masalla deresi ve Oğnut muharebeleri ile Bitlis ve Muş bölgesinde, 16ncı Kolordu Komutanı Mustafa Kemal'in 1915 - 1916 yıllarına ait hizmetleri üzerinde durulmuştur. Bölgenin Rus işgalinden kurtulması ve Ermeniler'in bölgeden göç ettirilmesine ait bilgi ve belgeler incelenmiştir. 3ncü kısımda. Kurtuluş Savaşı'nda Bingöl'ün durumu incelenmiştir. Kurtuluş Savaşı'nda Bingöl'ün daha ziyade Kiğılı Süleyman Necati Güneri'nin Erzurum Kongresi 'nin hazırlık ve kongre çalışmalarındaki katkıları üzerinde durulmuştur. Ayrıca, İnci devre TBMM'nde hizmet veren milletvekilleri ile İstiklal Savaşı Gazilerinin isimlerine de yer verilmiştir. 3ncü bölümde Şeyh Sait isyanı incelenmiştir. Bilinen sebepler yanında isyanın siyasi ve askeri hedefleri farklı bir yaklaşımla ele alınmıştır. İsyanın sebepleri üzerinde ayrıntılı olarak durulmuştur. Ayrıca isyanın dış sebeplerinden ABD, İngiltere ve Rusya'mn etkileri üzerinde geniş bir şekilde durulmuştur. İsyanın başlaması ve genişlemesi ile isyanın bastırılmasına ait bölümde 16 adet yeni belge incelenerek metine dahil edilmiştir. Anılan belgelerin fotokopileri metin içinde ve metin sonunda ek olarak gösterilmiştir. İsyana ilk defa karşı koyan 172halk Kiğı halkıdır. Bu özelliğiyle dikkat çekici olan isyanın Kiğı cephesi 7 adet yeni kroki tipi belge üzerinde çalışılarak ayrıntılı olarak açıklanmıştır. İncelenen belgelerden iki adedi isyanın başlamasına, bir adedi idarenin hatası ve Bitlis Divan-ı Harbi'nde yargılanan Azadi Örgütü'nün kurucusu ve başkanı durumunda olan ve Erzurum Kongresi 'ne de katılan Hacı Musa'mn serbest bırakılmasına dair, bir adedi isyancıların çalışma yöntemlerine örnek teşkil etmek üzere Palu müftüsünün Dersim aşiretlerini tehdit ve isyana teşvik edişine ait, bir adedi de 2nd Ordu Müfettişliği'nin isyancıların kimlikleri hakkında bilgi isteği, bir adedi sıkıyönetim ilam ve seferberlik ilanını gerektirecek ciddiyette olan Elazığ'ın kuvvet ihtiyacı talebi, 7 adedi Kiğı cephesindeki muharabelerin incelenmesi, bir adedi 7 Mart 1925 tarihinde isyanın çok etkin ve yaygın olduğu bir zamanda Mustafa Kemal'in Türkiye Cumhurbaşkanı sıfatıyla milleti hizmete ve Cumhuriyet 'i korumaya davet eden ve isyan hakkında milleti bilgilendiren mesajının 88 numaralı resmi gazetede yayınlanan tebliği, bir adedi isyanın etkisinin kırıldığı, Şeyh Sait'in yakalandığını bildiren resmi rapor ile isyandan sonra yapılan çalışmaların ve teşkil edilen komisyonların teşkiline ait Hükümet Kararnamesi ile isyanda kusur ve ihmali görülen ve mahkum olan Genç valisi İsmail Hakkı Bey 'in, 29 Mayıs 1929 yılında çıkarılan 1474 sayılı özel af yasası ile affına dair yasa yeni belge olarak sunulmuştur. Ayrıca isyana katılan aşiretler ile katılmayanlar ve isyandan sonra bölgede yapılan ıslahat çalışmaları, mülki idare değişiklikleri ve 2nd dönemden itibaren milletvekilleri, valiler, kurucu meclis üyeleri ve senatörler ile Kore ve Kıbrıs gazilerinin isimlerine yer verilmiştir. 173Araştırmanın son bölümü 4ncü bölüm olarak illegal `Kurdistan İşçi Partisi (PKK)` olarak 1981 yılından beri Suriye'de kurulan `Haybun` teşkilatı ile Ermeni - Kürt işbirliğinin sonucu olarak 15 yıldır bölge insanına zulmeden terör örgütü üzerinde durulmuştur. Anılan terör örgütünün dış ve iç desteği ile örgütün gerçek niyeti, iddia ve isnatları üzerinde durulmuştur. Bölge halkından şehit düşen asker ve korucuların isimlerine yer verilmiştir. Araştırmada, çok miktarda isimleri kapsayan liste ve çizelgeler kullanılmıştır. Metnin akıcılığını engelleyici nitelikte olmasına rağmen bunlar şehitler veya hizmeti geçenlerdir. Bu nedenle isimlerinin bilinmesine ihtiyaç vardır ve çizelgelerden vazgeçilememiştir. İncelemede bazı tamamlayıcı bilgi niteliğinde 11 adet ek kullanılmıştır. 174

ABSTRACT `Cumhuriyet'ten Sonra Bingöl` (Bingöl After the Republic) as a subject of doctorate thesis is being studied for the first time. Bingöl, unfortunately, has experienced to be the center of recessive insurgency against the Republic. This study stresses on the geographical structure, where very important events of recent history took place. Regional geography which constitutes the subject of the first chapter, not only gives specifications of the area, but also gives the the reasons for the historical occurences experienced therein. The terrain structure, climate and demographic specifications have been focussed on. The difference between the `Zaza` identity and `Kürt` identity, via demographical statistics, Türkmen and Çerkez population, tribes and their areas with their numeric values are depicted in the tables. The area where the birth rate is maximum according to average values of Turkey, owing to the intense immigration, lack of employment, high level of unemployment and other social and economic peculiarities, terror is effective to an important degree. As the real reason for the mistakes made through out the history, together with the geographical factors affecting this, regional geography was considered and accepted. In the second chapter; the focal point is the history of the region. This chapter has been examined in three parts. In the first part, Bingöl's history has been examined since olden times to World War I. In this part, the subject has been studied within the framework of historical knowledge, by also critisizing the information gained from known excavation works, in some sense an encyclopedic information has been introduced. In this chapter, the following have been identified; Turks came to the area before they adopted Islam. The Great Selchuk Empire, adopted an 175expansionist policy towards the west and by settling Islamic Turkish tribes, made Anatolia Turkish. The area stayed under `Menguchs` authority during the feodal period when instability and turmoil were regenerated during Mughal occupations. Then it came under the sovereignty of Akkoyunlu State, and during the Ottoman's period it stayed calm and stable until World War I in Erzurum, Diyarbakır, Elazığ, Bitlis provinces and then in cities and sancaks. The second part of the BingöPs history has been studied as `Bingöl in World War I` and tribal structure, Hamidiye Regiments, Çapakcur Battles, the most important part of World War I, Masalla Valley and Oğnut Battles; the services of 16th Corps Commander Mustafa Kemal in 1915-1916 have been focused on. In the documents and information on liberation of the area from Russian occupation and `Deportation of Armenians` have been examined. In the third part, BingöTs situation during the Independence War has been studied. In the Independence War, Süleyman Necati Güneri 's, who was from Kiğı, contributions to Erzurum Congress, their preparation and conduct, have been emphasized; the names of the victorious personnel in the Independence War and the members of the 1st period of Turkish Great National Assembly (TBMM) have been provided. In the third chapter, Sheikh Said insurgency has been examined. Together with the known reasons, its political and military objectives have been studied from a different perspective. The reason for the insurgency have been researched in detail. Besides, among the external effects, US, UK and Russian ones have been extensively researched. 176In the section on the emergence of insurgency, its expansion and termination, 16 documents have been revised and included in the study and enclosed. The people who were against the insurgency for the first time were the Kiğı people. Paying attention to this peculiarity of the insurgency Kiğı front has been explained in detail using 7 new sketches. Two of the documents belong to the commencement of the insurgency; one belongs to getting Hadji Musa free, who participated in Erzurum Congress, the founder and the leader of the Azadi organization, and as a management mistake he was sued at Bitlis War Court (Divan-i Harb); one belongs to instigation of Dersim Tribe by Palu's Müftü to insurgency and becoming a threat, as an example of the insurgents' methodology; one belongs to 2nd Army Supervisor's (Müfettiş) request on identification of insurgents; one belongs to the declaration of Martial Law and the force request of Elazığ where the situation may have required the declaration of mobilisation; seven belong to examining of battles at Kiğı front; one belongs to the communique, which was issued at the official newspaper, number 88, Mustafa Kemal' s message to invite the Nation to the mission and preserve the republic and to inform the Nation about the insurgency as the President of Turkey; one is an official report on breakthrough in the influence of the insurgency and the arrest of Sheikh Said. A new document has also been presented which belongs to works after the insurgency, the government's decision on the establishment of the commision. The forgiveness law and special forgiveness law, number 1474 issued on 29 May 1929, for Governor (Vali) of Genç Ismail Hakkı Bey, who was prisoned for his mistake and ignorance, has been presented in this study as a new document. 177Additionally, the tribes (aşiretler) who participated and those who did not participate in the insurgency, reconstruction after the insurgency, governmental changes, starting with the names of the members of parliaments in the 2nd term, governors, member of Foundation Assembly, Senators and the veterans (Gazi) of Korea and Cyprus. In the last chapter (4th chapter) of the study the oppression of the people in the area for 15 years by the terror organization, which was illegal `Kurdistan workers Party (PKK)`, together with the `Haybun` organization established in Syria in 1981 in collaboration with `Kurds and Armenians` has been particularly examined. The internal and external support of the said organization and its real intentions, claims and arguments have been examined. The names of the soldiers and security force's martyrs from amongst the people in the area have been presented. In this research, lists and tables, which depict many names, have been used. These may be considered obstacles to fluent reading but at the same time these people are martyrs and servers. Therefore their names are needed to be known and tables should not be ignored. In this research, 11 enclosures have been used as supplements. 178