Türkiye-İran ilişkileri (1979-1989)

Abstract

Türkiye ve İran bölgede tarih boyunca birçok uygarlıklar kurmuş, güç ve çıkar ilişkileri içinde olmuş iki devlet olarak siyasi sistemleri, jeopolitik konumları, stratejik ittifakları ve bölgesel girişimleriyle bölgede belirleyici roller oynamaktadırlar. İran kendine özgü siyasal sistemi ve Şii nüfusuyla bölgede farklı bir çizgi ortaya koyarken, Türkiye hem Avrupalı hem Ortadoğulu olmasının yanında bölgede en uzun süreli demokrasiye sahip ülke olma özelliğiyle de ön plana çıkmaktadır.Bu çalışmada İran İslam Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti arasındaki 1979-1989 dönemini kapsayan 10 yıllık süreç ele alınmış ve iki ülke arasındaki ilişkilerin temel eğilimleri tespit edilerek ?uzlaşma-çatışma? çerçevesine oturtulmaya çalışılmıştır. Tezin giriş bölümünde, Türkiye- İran ilişkilerinin genel hatları çizilerek 1979 yılından önce Türkiye-İran ilişkilerinden söz edilmiştir. Tezin birinci bölümünde ise; İran-Türkiye ilişkileri açısından bir kırılma noktası teşkil eden, Şah'ın baskıcı politikaları ve ülkedeki yabancı egemenliğinden dolayı İran toplumunun oluşturduğu muhalefetin sonucu olarak ortaya çıkan İslam Devriminin oluşum-gelişim süreçlerinden bahsedilmiş; Devrimin uluslararası arenadaki yankılarından ve yeni rejimin dış dünya ile olan ilişkileri nasıl etkilediği analiz edilmiştir.Tezin ikinci bölümünde; İran İslam Devrimi ile birlikte değişen İran dış politikasından ve devrim ihracı politikasının Türkiye başta olmak üzere bölge ülkelerinde yarattığı tedirginlikten bahsedilmiştir. 1979 yılına kadar uluslararası arenada aktif dış siyaset izleyen İran, Humeyni'nin liderliğinde gerçekleşen 1979 İran İslam Devrimi neticesinde yalnızlaşma politikasını takip etmiştir. Bu tarihten itibaren İran'ın, ulusal çıkarlarını sağlamak için, dış politika söyleminde İslam'a çok fazla vurgu yapması, Türkiye'de İslam'la bağdaştırılan her türlü konunun arkasında İran'ın görülmesi sonucunu doğurmuştur.Tezin üçüncü bölümünde ele alınan ve tezin ana konusunu oluşturan 1979-1989 yılları arasındaki dönem, İran ve Türkiye siyasi akışını ve dünya görüşünü değiştirecek birçok olaya sahne olmuştur. Her iki ülkede yakın zamanlarda birbirine zıt karakterli fakat dünyanın büyük tepkisine neden olan devrimler yaşanmıştır. İran 444 gün sürecek rehineler krizini yaşarken bir yandan da Irak'la savaşmış ve Humeyni'nin sert ve tutucu dış politikalarına maruz kalmıştır. Türkiye ise kendi içinde yaklaşık 20 senedir büyüyerek son raddesine gelmiş bir iç karışıklık sonucu ortaya çıkan askeri darbenin ve daha önce 1974 Kıbrıs Harekatıyla kendisine ABD tarafından uygulanan silah ambargosunun getirmiş olduğu ekonomik sıkıntıları yaşarken askeri yönetim ülke içindeki iç karışıklıklara son vermeye çalışarak bir istikrar ortamı yaratmaya çalışmıştır. Zaman zaman yaşanan siyasal krizlere rağmen her iki ülke ilişkilerini kabul edilebilir düzeylere çıkarmak için çaba göstermişlerdir. Ancak, Humeyni ile birlikte Türkiye ve İran, karşılıklı rejim farklılıklarından dolayı istikrarlı bir ilişkiyi kurma konusunda yeterli başarıyı yakalayamamışlardır.Tezin dördüncü ve son bölümünde ise iki ülkenin ilişkilerini etkileyen temel faktörlere değinilmiştir. İran İslam Cumhuriyeti'nin Türkiye ile olan ilişkilerini belirleyen faktörler arasında İran'ın sosyal, ekonomik ve siyasal yapısı, bölgesel unsurlarla kendi iç dengelerinden kaynaklanan ilişkileri başta gelmektedir. Bu unsurlar iki ülkenin belli dönemlerde birbirlerinden tehdit algılamalarına neden olmuş ve iç politik dengeleri korumak adına her iki ülke tarafından ön plana çıkarılmıştır.Tezin sonuç bölümünde ise, Devrim döneminin analizi yapılmış ve Türkiye-İran ilişkilerinin çatışma unsurları ortaya konmuştur. Aynı coğrafyada bulunmalarına rağmen, içlerinde barındırdıkları farklı etnik kökenler, farklı yönetim biçimleri ve dış politika algıları, bölgesel güç olma yolunda rejim ihraç çabaları ve terörizme verilen destekle birlikte iki ülke ilişkileri olması gerektiği gibi gelişememiş, fakat hiçbir zaman uzun süreli kopmamıştır. Türkiye ve İran ilişkilerinde asıl unsur olarak, olaylardan ziyade bölgesel rekabet politikalarının iki ülke arasındaki ilişkileri etkilediği savunulmuştur.Anahtar Kelimeler: İran İslam Devrimi, Humeyni, İran-Irak Savaşı, Irangate, Körfez İşbirliği Konseyi, Terörizm, Türkiye'deki İslami Düşünce Hareketleri.

Turkey and Iran, as they are two states established many civilizations in the region throughout the history and have been in close relations of power and interests, have played decisive roles with their respective political systems, geopolitical positions, strategic alliances and regional initiatives in the region. While Iran follows a different way with its own political system and the Shiite population, Turkey is, not only her European and Middle Eastern aspects, but also appears to possess the longest-term democracy in the region.In this study, 10 years of process between the Islamic Republic of Iran and the Republic of Turkey covering 1979-1989 period has been analyzed and it has been tried to put in the framework `cooperation-conflict` basis by identifying the basic trends of relations between the two countries. In the introduction section of the thesis, Turko-Iranian relations have been mentioned by outlining of both countries? relations before 1979.In the second section of the thesis; it has been talked about the uneasiness resulted from the regime export policy to the regional countries, especially to Turkey because of changing foreign policy together with the Iran Islamic Revolution. Iran, following active policy in the international arena until 1979, after the Iran Islamic Revolution under the leadership of Khomayni, followed loneliness foreign policy. Since then it has been resulted that Iran was in the background of every issue of compatible with Islam in Turkey to ensure her national interest by making too much emphasis on the Islamic discourse on her foreign policy declarations.In the third section of the thesis, the period between 1979-1989 studied and made of the main body of the thesis has become the scene of many events which would have changed policy flow of Iran and Turkey and the political view of world. In both countries, the contemporary revolutions with opposite character to each other have taken place causing world's severe reactions. While 444-day hostage crisis, on the other side, Iran made war with Iraq and has been exposed to Khomayni?s hard and conservative foreign policy. At the same time Turkey having experienced problems derived from the military coup d?eta as a sequence of disorderliness growing to the boil for 20 years, and before that economic problems of arms embargo applied by U.S.A. because of 1974 Cyprus Operations, on the other hand, the military government tried to create a stable environment by terminating internal disorder. From time to time, despite the political crisis between the two countries, they have tried to rise their efforts to ameliorate the relations to an acceptable level. However, together with Khomayni, Iran and Turkey were not able to catch up with enough success in establishing a stable relationship because of mutual differences in their respective regime.In the fourth and last section of the thesis, it has been addressed to the main factors affecting the relations of the two countries. Among the factors determining the relationship between Turkey and Islamic Republic of Iran comes first social, economic and political structure of Iran and the relations derived from the regional elements and her own internal balances. These elements caused of the two countries led to the perception of threat from each other in the certain periods and has been brought into wiev on the name of maintaining internal political stability by both of the countries.On the conclusion of Thesis, the period of revolution has been analyised and put forth the conflict elements of Turkey-Iran relations. In spite of they are in the same geographical region, together with their respective ethnical and administrative differences, unlike perception of foreign policy, regime export efforts to be regional power and support given to the terrorism the relations between the two countries were not able to develope as it must be, but has never broke of for long period of time. As the main aspects on the relations of Turkey and Iran, it has been claimed(argued) rather than the the events, the regional competition policies have affected the relationship between the two countries.Keywords: Iran Islamic Revolution, Khomayni, Iran-Iraq War, Irangate, Gulf Cooperation Council, Terrorism, İslamic Movements in Turkey.