Sivas jips karstının jeomorfolojik evrimi

Abstract

Sivas'ın geniş jips karstı, çıplak jips karstının dünyadaki en çarpıcı örneklerinden biridir. Jeomorfolojik yapısı esas olarak yükselen blok antiformal sırtı ve nispeten düşük yükselme oranına sahip morfo-yapısal bir oluk oluşturan Sivas Bindirmesinin geometrisi tarafından kontrol edilmektedir. Bu tezde analiz edilen birkaç çarpıcı jeomorfik özellik gösterir: (1) esas olarak antiformal sırtta gelişmiş iyi gelişmiş poligonal karst; (2) relikt vadiler; (3) çoğunlukla alçak uzanan alanda gelişmiş 300 ana kaya çökme dolini (AKÇD); ve (4) 310 örtü sübsidans dolini. (5) olağandışı jips kanyonları; (6) polyeler. Küçük silindirik depresyonlardan yumuşak eğimli büyük ve derin tranko-konik depresyonlara kadar değişen AKÇD morfolojisi, hektometre ölçeğinde çaplara ulaşan bu dolinlerin jeomorfik evrimini yansıtmaktadır. Önemli ölçüde genişleme ve derinleşmeyi içeren evrimleri, aşağı doğru vadoz akışla büyük hacimlerde jipsin çözünen yük olarak çözelti halinde uzaklaştırılmasına bağlanmaktadır. Bu tür morfolojik evrim ile çökme sonrası çözeltisel denüdasyon, karbonat kayalarda gözlenenden farklıdır. Kartografik ilişkilere dayanarak ve evrimsel yollarına dikkat ederek üç tip taban seviyesi polye ayırt edilmiştir: relikt vadilerle ilişkili polyeler; terk edilmiş vadi bölümlerinde gelişen polyeler, AKÇD'nin birleşmesiyle ilgili polyeler. Polye, kenar yamaçların geri çekilmesini ve bunların su tablası tarafından kontrol edilen bir polye tabanı ile değiştirilmesini içeren yanal çözünme düzleşmesi vasıtasıyla genişler. Yamaçların geri çekilmesi esas olarak taşkınlar sırasındaki çözünme ile oyulma, kütle hareketleri ve jipsli heyelan depolarının hızla ortadan kaldırılması ile sağlanır.

The extensive gypsum karst of Sivas is one of the most outstanding examples of bare gypsum karst in the world. Its geomorphological landscapes mainly controlled by the geometry of Sivas Thrust which create hanging wall antiformal ridge and a morpho-structural trough with relatively low uplift rate. It displays several remarkable geomorphic features analysed in this thesis, including: (1) a well-developed polygonal karst mainly developed in the antiformal ridge; (2) relict valleys; (3) 300 bedrock collapse sinkholes (BCS) mainly in the low-lying area; and (4) 310 cover subsidence sinkholes. (5) unusual gypsum canyons; (6) poljes. The morphology of the BCS, varying from small cylindrical holes to large and deep tronco-conical depressions with gentle slopes reflect to geomorphic evolution of these sinkholes that reach hectometre-scale diameters. Their evolution, involving substantial enlargement and deepening, is attributed to the solutional removal as solute load of large volumes of gypsum by downward vadose flow. This type of morphological evolution with significant post-collapse solutional denudation differs from that observed in carbonate rocks. Three types of base-level poljes are differentiated based on cartographic relationships and attending to their evolutionary path: poljes associated with relict valleys; poljes developed in abandoned valley sections, poljes related to the coalescence of BCS. The poljes expand by lateral solution planation, involving the retreat of the marginal slopes and their replacement by a polje floor controlled by the water table. The retreat of the slopes is mainly achieved by solutional undercutting during floods, mass movements, and the rapid removal of the gypsiferous landslide deposits.