Osmanlı'da modern kolluk teşkilatının kurumsallaşması ve kolluk faaliyetleri (1826-1846)

Abstract

Bir devlet organizasyonunun temel enstrümanlarından biri otoritesini toplumun geniş kesimleri üzerinde hissettirecek kolluk gücüdür. Fakat bu öneme rağmen bahse konu kolluk kurum ve uygulamaları tarihçilerin ilgisini çok az çekmiştir. Bu çalışma, konu hakkında hissedilen bir eksikliğin mümkün olduğunca giderilmesi amacıyla 1826-1846 yılları arasında İstanbul'da kolluk örgütlerinin kurumsal gelişmelerini kent asayişi üzerinden ele almaktadır. Konu hakkında az sayıda çalışmadan müteşekkil mevcut literatürde, Yeniçeri Ocağının kaldırılması ile 1845 yılında Polis ve 1846 yılında Zaptiye örgütlerinin kuruluşları arasında kestirme yoldan bir bağlantı kurulmaktadır. Fakat arada bulunan yaklaşık yirmi yıllık sürecin etrafından dolaşılmakta ya da basit bir yaklaşımla bu süreç görmezden gelinmektedir. Oysa çalışma sonucunda görüldüğü gibi söz konusu yirmi yıl, bilgi ve istatistik üzerinden şekillenen modern devlet aygıtları ve iktidar teknolojilerinin ortaya çıktığı bir dönemi ifade etmektedir. Tez çalışmasının temel odak noktası olan kolluk kurum ve uygulamaları ise bahse konu modern devlet aygıtları içerisinde oldukça hayati bir konum işgal etmektedir. Dönemin kısıtlı imkân ve kapasiteleri çerçevesinde kolluk hizmetleri konusunda girişilen kurumsal gelişmelerin ele alınan dönemde toplumsal düzeni nasıl etkilediği, güvenlik için duyulan endişe kaynaklarının nasıl dönüştüğü ve bu endişeler ile nasıl başa çıkıldığı gibi sorulara yanıt aranmıştır. Bu amaç çerçevesinde karşılaştırmalı bir perspektif sunabilmek ve 1826 yılı sonrası düzenlemeler hakkında anlamlı bir takım çıkarımlar yapabilmek adına ilk adımda geleneksel dönemde yürütülen kolluk ve asayiş uygulamaları değerlendirilmiştir. İkinci adımda ise 1826 düzenlemelerini müteakiben İstanbul kolluğunun iki temel aktörü olan Seraskerlik ve İhtisap Nezareti'nin uygulamalarına odaklanılmıştır. Üçüncü aşamada İhtisap Nezareti'nin görev ve sorumluluklarını Zaptiye kurumuna devir ve ilga süreci mercek altına alınmıştır. Çalışmada ağırlıklı olarak arşiv kaynakları ve dönemin kronikleri kullanılmış, bununla birlikte yabancı gözlemcilerin eserlerinden de istifade edilmiştir. Çalışma sonucunda İstanbul kolluğunun iki önemli paydaşı olan Seraskerlik ve İhtisap Nezareti'nin kolluk hizmetlerinin niteliği ve her iki kurumun ilişki ve işbirliğine dair tespit edilen çıkarımlar paylaşılmıştır. Ayrıca Zaptiye teşkilatının kuruluş girişimlerinin geri planında yer alan temel motivasyon kaynakları hakkında tespit edilen bulgular ileri sürülmüştür.

One of the most crucial instruments of a state organisation is a law enforcement force that can make its authority felt by large segments of the society. However, despite this, these law enforcement institutions and practices have received little attention from historians. This study addresses the institutional developments of law enforcement organisations in Istanbul between 1826-1846 through the lens of urban public order in order to fill this gap as much as possible. In the existing literature, which consists of a small number of studies on the subject, a connection is established between the abolition of the Janissary Corps and the establishment of the Police in 1845 and Zaptiye in 1846. However, the intervening period of approximately twenty years is skirted around or, more simply, ignored. However, as the study shows, the twenty years in question represent a period in which modern state apparatuses and technologies of power, shaped by information and statistics, emerged. Law enforcement institutions and practices, which are the main focus of this thesis, occupy a crucial position within these modern state apparatuses. The thesis seeks to answer questions such as how the institutional developments undertaken within the framework of the possibilities and limited capacities of the period affected the social order in the period under consideration, how the sources of concern for security were transformed and how these concerns were dealt with. In order to provide a comparative perspective within the framework of this purpose and to make some meaningful inferences about the post-1826 regulations, the law enforcement and public order practices carried out in the traditional period were evaluated in the first step. In the second step, the practices of the Seraskerlik (commander in chief) and the Nezaret of Ihtisap, the two main actors of Istanbul law enforcement following the 1826 regulations, are focused on. In the third step, the process of transferring the duties and responsibilities of the Nezaret of Ihtisap to the Zaptiye institution and its abolition is analysed. Archival sources and the chronicles of the period were mainly used in the study, while the works of foreign observers were also utilised. As a result of the study, the nature of the law enforcement services of the two important stakeholders of Istanbul's police force, the Seraskerlik and the Nezaret of Ihtisap, and the relationship and cooperation of both institutions are shared. In addition, the findings on the main motivations behind the attempts to establish the modern Police (Zaptiye) Organisation have been put forward.