Özbek Türkçesinin Hive Oğuz ağzı

Abstract

Büyük bir bölümü Özbekistan'ın sınırları içerisinde yer alan Harezm bölgesi, kadimzamanlardan bu yana, verimli topraklara sahip oluşu ve jeopolitik öneminden dolayı,birçok topluluğa ev sahipliği yapmış ve bazen bölgede birçok etnik unsur bir aradayaşamıştır. Kaynakların verdiği bilgilere göre bölge Harezm bölgesi, 11. asra kadar İranîkavimlere ev sahipliği yapmış, bu asırdan sonra Türkleşmeye başlamıştır. Türk dilinin13.-15. asırlar arasında konuşulup yazılan dönemini kapsayan 'Harezm Türkçesi' terimide ismini bu coğrafyadan almıştır. Tarihî dönemde bu coğrafyada Karluk, Kıpçak veOğuz unsurlarının iç içe yaşadığı bilinmektedir. Günümüzde de bu coğrafya, farklı Türkdilli unsurlarının bir arada yaşadığı yer olma özelliğini devam ettirmektedir.Bu çalışmanın konusu, Harezm'in tarihî şehirlerinden biri olan Hive'nin diyalektolojikdurumunu çeşitli dil bilimsel yöntemlerle ortaya koymaktır. Edebî dili bir Karluk lehçesiolan Özbekistan'da, Oğuz ve Kıpçak ağızlarının da önemli yer tuttuğu, bu ülkenindiyalektolojik bakımdan zengin bir yapıya sahip olduğu dil bilimciler tarafından sıkçazikredilir. Harezm bölgesinin güneyi de Oğuz ağızlarının en yoğun olduğu bölgedir.Bunlar içerisinde de tarihî ve kültürel dokusuyla Hive önemli bir yer tutar. Bu çalışmada,Hive ağzı betimsel yöntemle ele alınarak grameri hazırlanmış ve metinler esasında ağzıntespit edilebilen söz varlığı ortaya konmuştur. Çalışmanın temeli, 2019 yılının Ağustos-Kasım ayları arasında Harezm'de yapılmış olan saha araştırmasından elde edilenmateryallere dayanmaktadır.Çalışmada Hive ağzı, gramatik ve leksik bakımdan ele alınmış, Oğuz ve Karluközelliklere vurgu yapılmış ve Hive'nin günümüzdeki diyalektolojik durumuaraştırmacıların istifadesine sunulmuştur.Anahtar Kelimeler: Harezm ağızları, Hive Oğuz ağzı, Oğuzca unsurlar, Karluk.

Since ancient times, the Khwarezm region, a large part of which is now within the bordersof Uzbekistan, has been home to many communities due to its fertile lands andgeopolitical importance, and sometimes many ethnic elements have lived together in theregion. According to the information provided by the sources, the Khwarezm region washome to Iranian tribes until the 11th century, and after this century it started toTurkization. The term 'Khwarezm Turkic', which covers the period of the Turkic spokenand written between the 13th-15th centuries, took its name from this geography. It isknown that Qarluq, Qipchaq and Oghuz tribes lived together in this geography in thehistorical period. Today, this geography continues to be a place where different Turkicelements live together.The subject of this study is to reveal the dialectological situation of Khiva, one of thehistorical cities of Khwarezm, through various linguistic methods. It is frequentlymentioned by linguists that Oghuz and Qipchaq dialects have an important place inUzbekistan, whose literary language is a Qarluq variety, and that this country has adialectologically rich structure. The south of the Khwarezm region is the region with thehighest concentration of Oghuz dialects. Among these, Khiva has an important place withits historical and cultural texture. In this study, the grammar of the Khiva variety wasprepared by using the descriptive method and a part of the vocabulary of the variant wasrevealed on the basis of texts. The basis of the study is based on the materials obtainedfrom the field research conducted in Khwarezm between August-November 2019.In the study, the Khiva variety is analyzed grammatically and lexically, Oghuz and Qarluqfeatures are emphasized, and the current dialectological situation of Khiva is presentedfor the use of researchers.Keywords: Khwarezm dialects, Khiva Oghuz dialect, Oghuz elements, Qarluq.