Чу суусунун курамын статистикалык изилдөө жана экологиялык баалоо

Abstract

Бул магистрдик диссертациянын максаты трансчек-аралык Чударыясынын жана анын ири куймаларынын химиялык курамынстатистикалык изилдөө жана экологиялык баалоо.Методология. 1988- 2011 жж арасында Чүй өрөөнүндө жайгашкан Чударыясынын жана анын ири куймаларынын химиялык курамы жанабашка маанилүү көрсөткүчтөр изилденди. Дарыянын жанакуймаларынын 20 створу анализге дуушар болду. Орточо, максималдуу,минималдуу жана алардын стандарттык кыйшайуулары эсептелди.Иштин негизги баалуулугу: магистранттын катышуусу менен, Чударыясынын жана анын куймаларынын суусунун талаа жаналаборатордук анализдер, 1988-2011жж берилиштер базасынын анализижана алардын нормативдик документтер менен салыштыруу аркылуусуулардын экологиялык баалоосу аткарылды. Бул изилдөөлөржыйынтыктары экологиялык нормалар жана эрежелерге баш ийүүнүнкатуу көзөмөлүнө негиз болушу мүмкүн.Негизги жыйынтыктар. Анализ аркылуу, илинген заттар, сульфаттар,жалпы азот, цинк жана бихроматтуу кычкылдануу сыяктуу негизгикөрсөткүчтөрЧу дарыясында, анын куймаларына караганда, жогоруболгону белгилүү болду. Чу дарыясынын ортоңку жана төмөнкүагымдарында жана ошондой эле куйма-дарыяларынын курамындаболгон элементтер жана заттардын кармалышы, балык чарба сууколдонууга аныкталган ЧДКдан периодикалык түрдө ашып турат.Баардык көрсөткүчтөр боюнча минималдуу маанилер ар дайым ЧДКдантөмөн болуп тургандыгы белгилүү болду. Орточо көрсөткүчтөрү болсокээ бир төмөнкү створлордо ЧДКдан жогору болот. Ошондуктан экологиялык нормалар жана эрежелерди сактоонун көзөмөлүн катуураакөткөрүү зарыл.Ачкыч сөздөр: Чу областынын Чу дарыясы, Чу дарыясынын куймалары,суулардын химиялык курамы, экологиялык баалоо.

Çu veya Çuy Nehri, kuzey Kırgızistan ve güney Kazakistan'dan akan,ortalama uzunluğu 1,300 kilometre olan Kırgızistan'nın en uzun nehridir.Nehir Kırgızistanin batı Tanrı Dağlarından doğar. Narın tarafındanakarak Balıkçı‟ya gelen Çu nehri Issık Gölün kıyısına kadar gelir, fakat Isık-Göl‟e dökülmeden batıya yönelerek Çuy vadisinden akar. Nehrin gölünkenarına kadar gelip göle dökülmeden dönerek gitmesi ve çizdiği eğmeçdolayısıyla, Balıkçı olarak bilinen şehrin bulunduğu yer eskiden „Köt-Maldı‟şeklinde adlandırılırdı. Bu nehir alanı eskiden Soğdca (Doğu Fars dili)konuşan Ġranlı Soğdların yerleşim yeriydi.[18]. Ülkenin kuzeyinde bulunanbirçok nehirler eriyen kar ve buzullardan beslenir. Güçlü eğimlerden dolayınehir çok hızlı akışı saniyede 3 metreye ulaşır, bu nedenle kış aylarında nehirdonmazÇu nehrinin su kimyasal bileşimini analiz edilmesi için Tokmok şehri,Mılyanfan, Vasilyevka ve Nijne-Çuyskiy köylerinin aşağı ve yukarı kontrolnoktaları seçilmiştir. Çu nehrinin kolların su analiz etmek için ise, Çon-Kemin, Kiçi-Kemin, Krasnaya, Nouruz, Alamedin, Ala-Arça ve Aksunehirleri seçilmiştir. Bu kontrol noktalarının saha ve laboratuvar araştırma xverileri, Acil Durumlar Bakanlığının Hidrometeoroloji Ajansının Yüzeysularını kirliliğin izleme bölümünün veritabanlarınan ve yıllık yayınlarındanalındı.Yıllık yayınlar Hıdrometeoroloji ajansında 1935 yılından beri yayınlanıyor.Yalnız, 1988 yılınan bu günlere kadar elektronik veritabanda olduğu için1988-2012 yıllar arası dönemi bu yüksek lisans tezinde analiz edilmiştir.2012-2013 yılları Hıdrometeoroloji ajansının çevre kirliliği izlemeyönetiminin yüzey sularının kirliliğin izleme bölümünün baş uzmanı olarakçalışıp, saha ve laboratuvar analizlerine katılmış olduğum ve bazı eski yıllıkyayın verilerini elektronık forma doldurduğum için bu veritabanlarını tezdekullanabilmem mümkün oldu.Bu tez çalışması iki aşamada yapılmıştır. Ġlk fazda kontrol noktaların verileri1988-2011 yıllar arası döneminde, mikrosoft excel programı kullanarak, analizedilmiş olan element ve göstergelerin maksimum, minimum, ortalamadeğerleri ve standart sapmaları hesaplandı. Bu değerler bu tür sular içinkullanılan konsantrasiyonlarla karşılaştırılıp, çevresel değerlendirme yapıldı.Ġkinci aşamada 2012 yılının Çu nehri ve onun kolları su kimyasal analizinverilerine, SKE (su kirliliği endeksi) kullanarak ve ortalama değerleri izinverilen konsantrasiyon değerlerle karşılaştırarak daha ince çevreseldeğerlendirmeler yapıldı.Bu tez 4 bölümden oluşur. Ġlk bölümde Kırgızistan Cumhurieti ve Çuvadisinin yeri, Çu nehri ve onun kollarının oluşması, onların tanımı, tarihtekianlamı, kimyasal bileşimi hakkında edebi araştırmalar yapıldı. xiĠkinci bölümde, Çu nehri ve onun kollarının kimyasal bileşiminde makroelementlerin ve diğer göstergelerinin analizi yapıldı. Maksimum, minimum veortalama diğerleri izin verilen konsantrasiyonlarıyla karşılaştırıldı ve çevreselolarak değerlendirildi. Makroelementlerin ortalama verilerinde anormal birgörünümler gözlenmedi.Üçüncü bölümde, ise Çu nehrinin ve onun kollarının kimyasal bileşimindemikro elementlerinin analizi yapılıp, onların izin verilen konsantrasiyonlarıylakarşılaştırılıp, çevresel değerlendirililmesi yapıldı.Dördüncü bölüm – işin ikinci fazıdır. Yukarıda yazıldığı gibi, bu bölümde2012.yılının Çu nehrinin ve kollarının su kimyasal bileşimin ince analiziedilip, su kirliliği endeksi hesaplandı. Su kirliliği endeksi – entegre kompleksgösterge ile yüzey sularının kirlenme seviyesinin sınıflandırıması. Çu nehrininasıl göstergelerin yıllık ortalama ve izin verilenlen konsantrasiyonlarıkarşılıkları grafikte açıkça gösterilmektedir.Yapılan çalışmalar ve analizleri temele alarak, şunu söyleyebiliriz- ion miktarıve başka bileşenlerin konsantrasiyonlarının değişmesi sürekli akıntı yönündeaşağı doğru artar ve, Bişkek şehrinin atık su arıtma tesislerin aşağısında -Vasilyevka köyünün aşağı numune alma noktasında maksimumgöstergelerine ulaşır.Genel olarak, Çu nehrinin kollarında göre, Çu nehrinde mineralizasiyon dahayukarıdır. Ancak Aksu nehrinde, (Çu nehrinin kolunda), toplam ion miktarı579- 649 mg/l‟dir. Fakat, izin verilen konsantrasiyona(1000 mg/l ) ulaşmaz.Makroelementlerin konsantrasiyonları izin verilenlerden anormal aşmalarıfark edilmedi. xii1988- 1991 döneminde Çu nehri sularında Mikro elementleri (mesela, bakır,altı ve üç değerli krom, çinko v.b.) anormal içriği görülmektedir.Çu nehrinin kollarında da mikro elementlerin suda izin verilenkonsantrasiyonlara göre aşmaları 1990‟da daha çok oldu.Bu değerlendirme çevre düzenlemelerine uyumun kontrolunu daha titizizlemeye temel olabilir.Anahtar Kelimeler. Çu vadisi‟nin Çunehri, Çu Nehri‟nin kolları, suyunkimyasal bileşimi, çevresel değerlendirme.