Kacı Say'da bulunan uranyum depolama tesisinin sebep olduğu çevresel kirliliğinin belirlenmesinde Artemisia dracunculus bitki türünün biyomonitör organizma olarak kullanılması

Abstract

Nükleer kirlenme sebep olduğu radyasyon neticesinde çevrede yaşayan tüm canlılar üzerinde ciddi problemler ortaya çıkmasına sebep olur. Kırgızistan'ın geçmişten gelen başlıca sorunlarından biri, Sovyetler Birliği tarafından yapılan madencilik ve zenginleştirme uygulamaları ile ilgilidir. Ülkede, geçmişte radyoaktif maden atık deposu olarak kullanılmış en az 50 tane terkedilmiş alan bulunmaktadır. Doğal ve antropojenik nedenlerden dolayı, madeni atık depo bölgelerinin yapısal bütünlükleri yavaş yavaş ortadan kalkmaktadır. Burada gerçekleştirdiğimiz araştırma ile bir tanesi Kaji-Say Köyü Isyk Kul bölgesi-Kırgızistan yakınlarında bulunan uranyum maden atık bölgesinde radyoaktif kontaminasyonun mevcut durumu ortaya çıkarılarak, neden olduğu kirliliğin etkileri hakkında değerlendirme yapılmıştır. Bu çalışmada, Artemisia dracunculus'un yaprak, gövde ve kök kısımları ile bunlara ait ortak toprak örnekleri, 5 farklı lokaliteden toplanan çalışma materyalleri olarak, bitkideki uranyum seviyesinin belirlenmesinde ve radyoaktif sızıntının bitkide mineral element alımı üzerindeki etkilerinin belirlenmesi için ICP-MS kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Ayrıca, Geiger xsayacı kullanılarak radyoaktivite seviyeleri kaydedilmiştir. Veriler, radyasyon seviyelerinin (mR/h cinsinden) normal kabul edilebilir sınırlara kıyasla anlamlı derecede yüksek olduğunu ve ayrıca bitki kısımlarındaki ve bunlarla birlikte alınan toprak örneklerinin uranyum düzeylerinin kontrole göre daha yüksek seviyede olduğunu göstermiştir. Uranyum atık depolama sahasında yetişen A. dracunculus'daki bazı mineral elementlerin alım şekli geniş ölçüde, kontrol ile karşılaştırıldığında kuvvetli radyoaktif sızıntıya bağlı olarak azalmış ve bazılarında ise artmıştır.Anahtar kelimeler: Artemisia dracunculus, Radioactive contamination, Kaji-Say, Kyrgyzstan

СССРдин атомдук электр станцияларында колдонулган урандын бир бөлүгү Кыргызстан тарабынан камсыз кылынган жана бул себептен өлкөбүздө эң аз 50 радиоактивдүү калдык сактоочу жайлары, кең калдыктары төгүлгөн жерлер бар. Изилдөө Бишкек шаарынан 270 км узактыкта жайгашкан, Ысык-Көл облусуна караштуу Тоң районундагы Кажы-Сай айылындагы калдык сактоочу жайда жүргүзүлдү. Бул аймакта радионуклиндердин таралышынын негизги себеби болуп, мурда иштетилген уран кеңдери жана руданы кайра иштетүү саналат. Уранды көмүрдүн курамындагы уран оксидин көмүрдүн күйүүдөн кийин пайда болгон күлдөн бөлүп алүү менен жүргөн. Жалпы көлөмү 400 000 км³ болгон уран калдыктары өнөр жайдын жабдуулары менен бирге калдык сактоо жайында көмүлгөн. Азыркы учурда калдык сактоочу жайдын тосмолору табигый жана антропогендик таасирлерден улам бузулууда. Кажы-Сай айылындагы уран калдыктары сакталганжайлардын абалы эрозия жана селдерден улам радиациялык материалдын сыртка чыгуусу коркунуч жаратууда. Чөйрөнүн геохимиялык шарттарына байланыштуу радионуклиддерди көп өлчөмдө камтыган аймакта жашаган жандыктардын биологиялык ракциясы айкын байкалууда. Эски xiiрадиоактив булгануудан улам ортого чыккан аймактарда калыбына келтирүү боюнча маселелерди чечүүдөн мурун бул булгануунун жер кыртышынын жана аны менен байланышта болгон тирүү организмдерге тийгизген таасирине анык баа берүүнү талап кылат. Топурак-өсүмдүк-жаныбар чынжырындагы радионуклиддердин ташылышы жана таралышынын билинүүсү айлана-чөйрөнүү коргоо боюнча чараларды көрүү жана эски булганган жерлердин улуттук экономика үчүн да өтө маанилүү. Изилдөө жүргүзүлгөн жер катары Советтер союзу учурунан калган Ысык-Көл облусундагы Тон районуна караштуу Кажы-Сай айылындагы уран калыктарын сактоо жайы белгиленген. Бул изилдөөдөгү негизги максат булгануу даражасын аныктоо жана бул булганууну аймакта жагашан жандуу организмдердин популяциясына тийгизген таасирин аныктоо. Ачкыч сөздөр: Artemisia dracunculus, радиоактивдүү кирдүүлүк, минералдук элементтер, Кажы-Сай.