Populus nigra, Dactylis glomerata, Mentha longifolia, Salix fragilis, Arundo donax ve Achillea millefolium'un Bişkek-Kırgızistan'da Muhtemel Ağır Metal Kirliliğinin Tespitinde Biyomonitör Organizma Olarak Kullanılabilirlikleri

Abstract

Özellikle son yıllarda, ağır metal kirliliği, çok önemli bir çevre problemi haline gelmiştir. Bilinçsizce doğaya bırakılan ağır metaller, suya, toprağa ve havaya karışmaktadır. Nüfus artışı ve gelir düzeyinin yükselmesine paralel olarak, şehir ortamlarında sayısı hızla artan motorlu taşıtlar, atmosfere saldıkları egzoz gazları nedeniyle en önemli kirletici kaynaklar arasında sayılmaktadır. Karasal tüm motorlu araçlar, deniz taşıtları ve uçaklar kullandıkları petrol ve türevlerinin yanması sırasında atmosfere saldıkları çeşitli gaz ve toz yapıdaki kirleticiler ile ortam havasının kalitesini etkilemektedirler. Ağır metallerin bitki, hayvan ve insanlarda birikimi sonucunda çeşitli sağlık problemleri ortaya çıkmaktadır. Ağır metaller insan vücuduna; su, hava ve besin yoluyla girmektedir. Ağır metal stresinin boyutunu anlayabilmek için bitkilerin metabolik olaylar seviyesinde nasıl etkilediğinin gözlemlenmesi ve bitkilerin bu tür kirleticilere karşı nasıl tepki verdiğinin belirlenmesi önemlidir. Böylece problemin boyutu daha iyi anlaşılabilir. Bu amaçla çalışmada, Kırgızistan'ın Bişkek şehrinde Alamedin Nehri boyunca 10 istasyondan toplanan Populus nigra, Dactylis glomerata, Mentha longifolia, Salix fragilis, Arundo donax ve A. millefolium bitkilerinin kök, gövde ve yaprakları (yıkanmış ve yıkanmamış) ile toplandığı lokalitelerdeki topraklarda bazı ağır metal ve mineral besin elementleri ICP-MS kullanılarak belirlenmiştir. Böylece, bu çalışmada özellikle son on yılda nüfus artışı ve hızlı endüstrileşmeden dolayı kontrol dışı kirlenme ile yüz yüze olan Bişkek şehrinde ağır metallerin bitki ve topraktaki viidurumları ile bunların bitkideki bazı mineral elementlerin alınımına etkileri incelenmiştir. Anahtar kelmeleri: Populus nigra, Dactylis glomerata, Mentha longifolia, Salix fragilis, Arundo donax, Achillea millefolium L., kirlilik, mineral beslenme, ağır metal ve mineral elementler.

Акыркы жылдары оор металл менен булгануулар өтө маанилүү айлана-чөйрө көйгөйлөрүнө алып келүүдө. Билишибизче жаратылышка ташталган оор металлдар суу, топурак жана аба менен аралашууда. Калктын өсүшү, шаардын өнүгүүсү менен бирге шаар жерлеринде саны тездик менен өсүп жаткан транспорт каражаттарынан чыккан газдар атмосферага таралууда жана бул көрүнүш абаны кирдетүүчүлөрдүн эн башкы булагы болуп саналат. Жер бетинде жүрүүчү баардык транспорт каражаттары, деңиз транспорттору жана учактарда колдонулуучу нефтинин жана алардын күйүүсү атмосферага таралып, ар түрдүү газдар жана чаң түрүндөгү кирдетүүчүлөр айлана-чөйрөнүн тазалыгына таасирин тийгизет. Оор металлдардын, өсүмдүк, жаныбар жана адамдардын организминде топтолуусунун натыйжасында ар кандай ден соолукка байланыштуу көйгөйлөр келип чыгууда. Оор металлдар адамдын организмине суу, аба жана тамак-аш аркылуу кирет. Оор металл стресси өсүмдүктөрдун метаболитикалык жагдайларына кандай таасир тийгизээрин билүү, айрыкча өсүмдүктөрдүн мындай түрдөгү кирдетүүчүлөргө каршы кандай жооп кайтараарын жана кандай сактануу механизмдерин иштеп чыгуусун билүү өтө маанилүү.Бул изилдөөдө өсүмдүктөрдүн организминде Al, Cr, Cu, Ni, Pb жана Zn оор металддарынын кармалуусу аныкталды. Айрыкча оор металл стресси өсүмдүктөрдун метаболитикалык жагдайларына кандай таасир тийгизээрин билүү үчүн өсүмдүк организминдеги Ca, Fe, K жана Mg сыяктуу минералдык элементтеринин дагы талдоосу жүргүзүлдү. ixИзилдөө Бишкек шаарын жана шаардын чет жакасындагы Көк-Жар, Таш-Мойнок, Беш-Күнгөй, Аламедин айылдарын аралап агып өтүүчү Аламедин суусунун жээгиндеги оор металл кирдүүлүгүнө дуушар болгон Populus nigra, Dactylis glomerata, Mentha longifolia, Salix fragilis, Arundo donax жана Achillea millefolium өсүмдүк үлгүлөрүн биомонитор катары колдонуу менен, жогорудагы иш-аракеттерди аткарууга багытталган. Тандалып алынган өсүмдүктөрдүн ар түрдүү органдарынын оор металлдарды камтуусун талдоо үчүн `биомонитор` катары колдонуу мүмкүндүгүн, бул кирдүүлүктүн чегин жана өлчөмдөрүн сандык жактан аныктоо, ошону менен бирге, өсүмдүк үлгүлөрүнүн оор металлдар менен кандай жолдор аркылуу (аба аркылуу же топурак аркылуу тамырга) булгангандыгын аныктоо изилдөөнүн негизги максаты болуп саналат.Бишкек шаарындагы Аламүдүн суусунун ар кайсы аймактарында Al, Cr, Cu, Ni, Pb жана Zn оор металлдарынын өсүмдүктөрдө топтолуу өлчөмүн жана таралышын аныктоо менен жогоруда айтылган оор металл кирдүүлүгүнүн биротоло жок болуусун же аларды азайтуу үчүн бир сунуш киргизүү максат катары коюлган.Изилдөөнүн жыйынтыгында, материал катары колдонулган өсүмдүктөрдө айрым оор металдар нормалдуу көрсөткүчүнөн жогору ал эми минералдык элементтердин көрсөткүчү, изилденген өсүмдүктөрдүн айрымдарында нормада болсо кээбирлеринде нормадан төмөн экендиги байкалды. Мисалы: Al, Cr, Cu, Ni оор металдар 6,7,8,9 станцияларда нормадан жогорку көрсөткүчтө кармалганы тастыкталды. Оор металдардын көрсөткүчтүгү, шаар четиндеги станцияларга салыштырмалуу, шаар ичиндеги станцияларда жогору. Бул жыйынтыктар, Бишкектин айлана чөйрөсүнүн кирленүүсү адамдын ден соолугуна терс таасирин тийгизе турган даражада экендигин тастыктайт. Ачкыч сөздөр: Populus nigra, Dactylis glomerata, Mentha longifolia, Salix fragilis, Arundo donax, Achillea millefolium L., оор металдар, минерал элементтер, атмосферанын булгануусу.