Biçim-sözdizimsel ve anlambilimsel açılardan Kırgız Türkçesinde çatı

Abstract

Kırgız Türkçesindeki çatı kavramını işlevsel dilbilgisi kuramı çerçevesindebetimlemeyi amaçlayan bu çalışmada, `anlam odaklı` dilbilgisi yaklaşımıyla daha geniş biraraştırma ve çözümleme imkânı bulunmuştur. Çatı konusunun sadece eklerle sınırlı olupolmadığı veya çatısal anlamın biçimsel düzlemin yanı sıra, sözcüksel, çözümlemeli ve metindüzleminden de belirlenip belirlenemeyeceği sorgulanmıştır. Dil birimlerinin çatısal anlamıifade derecesi, söz konusu dil içerisindeki kullanım sıklığı ve farklı dil düzlemlerindekigörünümleri esasına dayanılarak da, ortaya nasıl bir işlevsel-anlamsal alan modeli çıkacağıkurgulanmıştır. Çatı kavramını yansıtan yapıların oluşumu sözdizimsel düzlemdeki durumdeğişikliği olarak da tanımlanabilmektedir. Bu durum değişikliğinin anlambilimsel düzlemlede etkileşimde olduğu görülmektedir. Dolayısıyla, bu tez çalışmasının genelindeanlambilimsel ölçütlere dikkat edilmiştir.Dil birimlerine yönelik çözümleme ve anlamsal sınıflandırma eşzamanlı düzlemdegerçekleştirilmiş, biçimsel çatı kodlayıcılarına yönelik ilgili bölümlerde eklerin artzamanlıgelişim sürecine de değinilmiştir. Çalışmanın bütüncesi Kırgız edebiyatından seçilmiş edebîeserlerden oluşturulmuştur. Bulgular ve değerlendirme sonucunda çatı konusunun,sözdizimsel düzlemdeki durum değişikliğinin yüklemde çatı ekleriyle kodlanmasından ibaretolmayıp daha geniş kapsamlı ve karmaşık dilsel süreçlerle ilişkili olduğu belirlenmiştir.Çatısal anlam, kuruluşu bakımından sadece biçimsel değil, sözcüksel, çözümlemeli ve metindüzlemindeki yapılarla da ifade edilebilmekte, anlamı ifade edebilme gücü, kullanım sıklığıve dil düzlemlerine göre sınıflandırılabilmektedir.Çalışmanın birinci bölümünde bir gramer kategorisi olarak çatı kavramı ele alınmış,çatı tanımlamalarına ve çeşitlerine ilişkin genel dilbilim kaynakları, Sovyet dönemi Türkolojiçalışmaları, Türkçe ve Kırgızcadaki ulaşılabilen gramer kaynakları taranarak, biçimselyaklaşım çerçevesindeki çatı konusu belirlenmeye çalışılmıştır. Çatının, diğer eylemkategorileriyle olan biçim-sözdizimsel ve anlambilimsel açılardan etkileşim içerisinde olduğudüşüncesinden hareketle aktiflik-pasiflik ve geçişlilik-geçişsizlik kavramları ile çatı kategorisietkileşimi de araştırılmıştır.İkinci bölümde öncelikli olarak, anlam odaklı işlevsel dilbilgisinin kuramsal çerçevesiaçıklanmış, işlevsel araştırmada hangi yöntem ve ilkelerden hareket edildiğine değinilmiştir.Türkçe ve Kırgızcadaki işlevsel dilbilgisi çalışmalarından bahsedilerek, bu çalışmalardakikuramsal ilkeler ile tezin kuramsal boyutu ilişkilendirilmiştir. Kırgızcadaki çatısal anlamıifade eden yapılar biçim-sözdizimsel ve anlambilimsel açıdan çözümlenmeye çalışıldığı için,ikinci bölümde biçim-sözdizimsel ve anlambilimsel düzlemin tanımı, çerçevesi ve çatıyapılarıyla olan ilişkisine değinilmiştir. 3Kurgusal bir tasarım olarak da değerlendirilebilecek olan işlevsel-anlamsal alankavramı açıklanırken, işlevsel-anlamsal alanın alt bölümleri olan özek, yan, yakın ve uzakalan kapsamındaki dil birimlerinin konumlandırılma ölçütlerine de değinilmiştir. .Üçüncü bölümde ise, işlevsel dilbilgisi çalışmaları esasında, sırasıyla, Kırgızcadakiettirgenliğin, edilgenliğin, dönüşlülüğün ve işteşliğin işlevsel-anlamsal alanını belirlenmiştir.Kırgızcadaki birleşik çatı yapılarına ilişkin örnekler üzerinde de durularak, Türkiye Türkçesiile olan benzer ve farklı yönleri gösterilmiştir. Kırgızcadaki çatının işlevsel-anlamsal alanıbelirlenirken, karşılaştırma, özellikle Türkiye Türkçesindeki benzer ve farklı yönlerle sınırlıtutulmuştur. Her bir çatının tanımı, türleri, farklı özellikleri, kuruluş yöntemleri ve biçimselkodlayıcılarının tarihsel gelişimi ilgili alt bölümlerde ayrıntılı olarak tartışılmıştır. Çatının,sadece biçimsel bir kategori olamayacağı düşüncesiyle, işlevsel çerçevede, tüm dildüzlemlerini kapsayan `çatısal anlam` terimi kullanılarak, çatısal anlamı ifade eden dilbirimleri, biçimsel, sözcüksel ve çözümlemeli düzlemlerde araştırılmış, her biçimsel çatıkodlayıcısının çatısal anlamı yansıtmadığı, ya da çatısal anlamın sözcüksel, sözdizimsel vemetinsel düzlemlerde de tespit edilebildiği gösterilmiştir.Pek çok dilde tartışmalı bir konu olan çatı konusunun işlevsel dilbilgisi çerçevesindeve işlevsel-anlamsal alan kapsamında araştırılıp incelenmesiyle çatısal anlama ilişkin dahakapsayıcı, tutarlı ve somut bulgulara ulaşıldığı düşünülmektedir.Anahtar Sözcükler: biçim-sözdizimi, Kırgızcada çatı, işlevsel dilbilgisi, işlevselanlamsalalan

Мамиле категориясы формага басым жасалган салттуу грамматикалыкизилдөөлөрдө «синтаксисттик структуранын өзгөрүүсүн баяндоочто сөз өзгөртүүчүмүчөлөр аркылуу көрсөтүүчү каражат» катары белгиленген. Функционалдыклингвистикада тилдин ар кыл катмарларында ар түрдүү мааниге ээ болгон түшүнүксистемасын түзгөнүн байкоого болот.Кыргыз тилиндеги мамиле категориясын функционалдык грамматикатеориясынын алкагында сыпаттоону максат кылган бул эмгекте грамматикалыкмааниге басым жасалып, кеңири изилдөө жана анализдөө мүмкүнчүлүгүнөнпайдаланылды. Ошондой эле мамиле темасынын жалгыз гана мүчөлөрдүн жардамыменен берилип-берилбестигин, мамилелик маанинин морфологиялык деңгээл мененбирге лексикалык жана аналитикалык, ал гана эмес тексттик деңгээлде да белгиленип-белгиленбей тургандыгы иликтөөгө алынды.Мамилелик маани бул иште структуралык грамматикадагы мамилекатегориясында көрсөтүлгөн аркылуу, туюк, өздүк жана кош мамилелердинчагылдырган маанилерди түшүндүрөт. Мамиле түшүнүгүн чагылдырган тилдикбирдиктердин түзүлүшү синтаксистик деңгээлдеги структуралык өзгөрүүнүнсемантикалык деңгээл менен да байланышта экени белгилүү. Мындан улам, бул иштинжалпы түзүлүшүндө семантикалык критерийлерге да маани берилген. Тилдикбирдиктердин анализдөө жана семантикалык классификациялоо синхрондук формадаишке ашкан.Бул илимий эмгек киришүү, үч бөлүм жана корутундудан турат. «Мааниденформага» багытталган иликтөө методу менен функционалдык грамматика,структуралык грамматиканы четке калтырбастан, мындан да кеңири жана бири-биринекаршы келбеген жыйынтыктарды алууга мүмкүн боло тургандыгы жөнүндө айтылат.Иште мамиле категориясынын аныктамалары жана мамиле категориясынын түрлөрүнөкарата жалпы тил илиминдеги булактардан тышкары Советтик мезгилдегитүркологиялык изилдөөлөрдө, кыргыз жана түрк тилиндеги грамматикалык булактардаберилген аныктамалар менен мисалдар да орун алган.Бир этиштик категориясы катары мамиле категориясы башка этиштиккатегориялар менен болгон морфо-синтаксистик жана семантикалык карым-катыштаболгону көрүнөт. Актив-пассив, өтмө-өтпөс түшүнүктөр этиштин семантикалыктүзүлүшүндөгү өзгөчөлүктөр катары аныкталуу менен этиштеги көрүнүштүнсүйлөөчүнүн социолингвистикалык деңгээлине байланыштуу, ошондой элепрагматиканын темасы катары кароого болот. Илимий иштин бул бөлүмүндө этиштинбашка категорияларынын мамиле категориясына берген таасири да иликтөөгө алынды. 5Экинчи бөлүмдө алгач мааниге басым жасалган функционалдыклингвистиканын теориялык алкагы түшүндүрүлүп, функционалдык изилдөөдө кайсыметоддор жана принциптерге басым жасалгандыгы айтылган. Түрк жана кыргызтилиндеги функционалдык грамматика боюнча жазылган эмгектер жөнүндө маалыматберилип, бул эмгектердеги теориялык принциптер илимий иштин теориялык өңүтүменен байланыштуу каралган. Бул эмгекте кыргыз тилиндеги мамилелик мааниничагылдырган тилдик бирдиктерди морфо-синтаксистик жана семантикалык жактанизилдөөгө аракет кылынгандыктан, аталган бөлүмдө морфо-синтаксистик жанасемантикалык деңгээлдин аныктамасы, чеги, алкагы, мамилелик түзүлүштөр мененболгон байнышы колго алынган. Кыргыз тилиндеги мамиле түшүнүгү функционалдыкграмматиканын алкагында каралганда «функционалдык-семантикалык алкак» методу,семантикалык классификациялоо методдору, принциптери жана критерийлери негизалынган. Бул бөлүмдө семантикалык классификациялоо модели катары эсептелгенфункционалдык-семантикалык алкак түшүнүгү аныкталып, кезеги менен «өзөк»,«жан», «жакын» жана «алыскы» алкактар катары аталган мааниликклассификациялоонун бөлүмдөрү таанытылат. Функционалдык-семантикалыкалкактын ички бөлүмдөрүнүн чеги, мазмуну жана курамындагы тилдик бирдиктердинжайгаштырылуу критерийлери да айталган.Экинчи бөлүмдө теориялык алкакты жана изилдөө методун таанытуу мененбирге үчүнчү бөлүмдөгү табылгаларды анализдөө теориялык негизге байланыштуужүргүзүлгөн. Илимий иштин биринчи бөлүмүндө мамиле категориясына байланыштуужалпы тил илимине, Совет мезгилге тиешелүү изилдөөлөр менен бирге, түрк жанакыргыз тилдериндеги структуралык грамматикага байланыштуу эмгектер иликтенип,грамматикалык категория катары мамиле категориясынын аныктамасын жана чегиинбелгилөө аракеттери жүргүзүлдү.Бул бөлүмдүн максаты функционалдык грамматикага байланыштуу илимийизилдөөлөрдүн негизинде кыргыз тилиндеги аркылуу, туюк, өздүк жана кошмамилелердин функционалдык-семантикалык алкагын белгилөө болуп саналат. Үчүнчүбөлүмдө жыйынтык катары кыргыз тилиндеги негизги 4 мамиле категориясынынфункционалдык өзгөчөлүктөрү баяндалып, функционалдык критерийлердин алкагындасемантикалык өңүттө классификацияланган.Көп тилдерде талаш туудурган мамиле категориясынын функционалдыкгарамматиканын алкагында жана функционалдык-семантикалык алкак ыкмасы мененизилденип, анализге алынышынын натыйжасында мамилелик маани тууралуу кеңири,туруктуу жана конкерттүү жыйынтыктар берилди деген ойдобуз.Ачкыч сөздөр: морфо-синтаксис, кыргыз тилиндеги мамиле категориясы,функционалдык грамматика, функционалдык-семантикалык алкак.