Eski Türkçe dönemi (VI-XI. yüzyıl) temel eserlerinde geçen yer adları

Abstract

Anahtar kelimeler: Dilbilimi, Adbilimi, Eski Türkçe Dönemi temel eserleri, coğrafî adlar, toponim araĢtırması.Eski Türkçe Dönemi Eserlerinde Geçen Yer Adları adlı bu tez, Türkçenin ilk yazılı eserleri Orhun Yazıtları, Divanü Lûgati‟t-Türk, Kutadgu Bilig, Altun Yaruk ve Kalyanamkara Papamkara adlı dil yadigarlarında anılan yer adları üzerine yapılmıĢ yeradıbilimi araĢtırmasıdır. Söz konusu metinlerde geçen yer adları, bu metinler üzerine yapılmıĢ olan aktarma ve tercüme çalıĢmalar taranarak derlenmiĢtir.Tezin `GiriĢ` bölümünde, yeradıbilimi üzerine kısa bir değerlendirme yapılmıĢ, ardından yeradıbilimcilerine yönelik olarak Türkiye‟de ve Türk topluluklarında yapılan yeradıbilmi çalıĢmalarından söz edilmiĢtir.Tezin 2. Bölüm‟üde; çalıĢmaya dâhil edilen yer adları köken, anlam, tür bakımından sınıflandırılmıĢtır. Bununla yer adlarının genel özelliklerinin belirlenmesi ve Türkçe yer adlarındaki adlandırma temayüllerinin tespit edilmesi amaçlanmıĢtır.3. Bölüm‟de, derlenen 302 yer adı, oykonimler, oronimler, hidronimler baĢlığı altında guruplandırılmıĢ; her bir yer adı için; yer adının metinlerde ne Ģekilde geçtiği, günümüzde nereye tekabül ettiği, yer adının kökeni konuları ele alınmıĢtır. AraĢtırma sırasında, üzerine daha önce fikir beyan edilen yer adları eldeki bilgilerle yeniden değerlendirilmiĢtir. Daha önce üzerine fikir beyan edilmeyen yer adları da yeradıbilmi çerçevesinde ele alınarak aydınlatılmaya çalıĢılmıĢtır. Söz konusu iiincelemeler yapılırken Eski Türkçe metinlerde geçen yer adlarının (taĢınmıĢ biçimlerinin çağdaĢ Türk lehçelerinde bulunabileceği düĢüncesinden hareketle) lehçelerdeki çağdaĢ biçimleri bulunmaya çalıĢılmıĢtır. Bununla, hem metinlerde okunuĢu sorunlu bazı yer adlarının doğru okunuĢlarının tespit edilmesi hem de yer adlarının köken açıklamasının doğru yapılması amaçlanmıĢtır.`Sonuç` bölümünde, elde edilen bilgi ve bulgulardan hareketle çalıĢmanın genel bir değerlendirmesi yapılmıĢtır.

Негизги сјздјр: тил илими, ономастика, байыркы т³рк доорунун негизги чыгармалары, географиялык аталыштар, топономиялык изилдјјлјр.«Эски Т³рк тили дооруна тиешел³³ чыгармаларда кездешкен топонимдер» аттуу бул диссертация т³рк тилинде жазылган алгачкы Орхон Жазуулары, Дивани Л³гати-Т³рк, Кутадгу Билиг, Алтун Яруг жана Жакшы Принц менен Жаман Принц аттуу чыгармалардын ичинде кездешкен топонимдер жјн³ндјг³ илимий изилдјј болуп саналат. Топонимдер жогорудагы айтылып кеткен бул чыгармалардын котормолорунун негизинде топтолду.Диссертациянын «Кириш³³» бјл³м³ндј топонимика илими жјн³ндј кыскача маалымат берилди. Андан кийин Т³ркия жана Т³рк мамлекеттериндеги топонимисттердин эмгектери жјн³ндј маалымат берилди.2. Бјл³мдј бул эмгекте кјрсјт³лгјн топонимдер негиз, маани, т³р³ боюнча классификацияланды. Ушуну менен бирге эле ivтопонимдердин жалпы јзгјчјл³ктјр³н ачып кјрсјт³³ жана т³рк тилинде т³з³лгјн топонимдердин жасалуу жолдорун белгилјј максат болду.3. Бјл³мдј 302 топоним ойконим, ороним, гидронимдер топторуна бјл³нд³. Ар бир топоним ³ч³н - ал топонимдин эски эмгектерде кандайча кездешкендиги, учурда кайсы жерде колдонгондугу жана кандайча келип чыккандыгы кјрсјт³лд³. Изилдјј ж³рг³з³л³п жатканда мурда чыккан материалдар жаѕы маалыматтар менен толукталды. Диссертациянын бул бјл³м³ тарыхый географияны изилдеген тилчилер ³ч³н пайдалуу болот деген ойдобуз.Изилдјј ж³рг³з³л³п жатканда эски т³рк тилинде жазылган эмгектерде кездешкен топонимдердин (ал топонимдердин јзгјргјн т³рлјр³н³н азыркы т³рк тилд³³ элдерде кездеш³³с³ м³мк³н экендигин эске алып) т³рк тилд³³ элдерде жаѕы т³рлјр³н табууга аракет жасадык. Ошону менен бирге эски эмгектерде окулушу проблемалуу болгон кээ бир топонимдердин туура окулушу жана топонимдердин негизин т³згјн нерселердин туура белгилениш маселелерин чеч³³гј (кээ бир топонимдердин этнонимдердин атынан келип чыккандыгын, ал эми кээ бир топонимдердин болсо жјнјкјй бир буюмдун атынан келип чыгышы м³мк³н экендигин эске алып) аракет жасадык.Эмгектин «Жыйынтык» бјл³м³ндј бул иштин акырында ортого чыккан маанил³³ натыйжалар ирээти менен берилди.