1921 - 1922 yıllarında `Basmacı hareketi` ve Enver Paşa

Abstract

Çalışmamız, evvelce birçok tarihi olayın etkilediği ve Rusya'nın nüfuzu ya daegemenliği altına aldığı Orta Asya bölgesinin 1921 – 1922 tarih kesitineodaklanmaktadır. Bu tez, 1917 devrim sürecinin ertesinde bölgedeki belli başlıgelişmeleri ele almakta ve özellikle 1918 Şubat ayında vuku bulan Hokandkatliamından sonra Fergana bölgesinde ve Buhara'da hızla yayılan Basmacıayaklanmasını taşıdığı niteliğin daha iyi anlaşılmasına gayret göstermektedir.Bu tez, iki temel konuyu incelemeyi amaçlamaktadır: `Basmacı Hareketi`' ninanılan dönemdeki niteliği ve Enver Paşa'nın bu hareketteki rolü. Tez, Enver Paşa'nınBasmacı Hareketinin önderliğini üstlenerek Buhara'da Kızılorduya karşı savaşmaktakiasıl amacını da tartışarak saptamaya çalışmaktadır.Çalışmamın giriş kısmında tezin tanıtımı çerçevesinde konuya ilişkin tarihyazımına ve temel konulardaki terminolojiye kısaca atıf yapmaya gayret etmekteyim.Birinci Bölümde 1921 – 1922 yıllarında Türkistan'ın durumu özellikle Türkistanhalkının özerklik girişimlerinde başarısızlığa uğramalarından sonra BasmacıHareketinin gelişimini ve büyümesini inceliyorum. İkinci bölümde Enver Paşa'nınBuhara'ya gelmeden önceki faaliyetini, Sovyet Makamları ile ilişkilerini ve İslamihtilal Cemiyetleri Birliği kurmak gibi yeni girişimlerini ve Buhara'ya gelişini elealıyorum. Üçüncü Blümde ise Enver Paşa'nın Doğu Buhara'daki faaliyetini, 1922Ağustos ayında bizzat komuta ettiği ve hayatını kaybettiği son savaşını incelediktensonra asıl amacını ortaya çıkarmaya çalışmaktayım.Çalışmanın ana hedefine erişmek için bazı tarihi gerçekleri açıklığakavuşturmaya yardımcı olabilecek surette Enver Paşa'nın ve bazı tarihi aktörlerintutumlarını da incelemeye ve tartışmaya gayret ediyorum.Anahtar Kelimeler: Basmacı, Enver Paşa, Bolşevik, Devrim, Buhara, 1921-1922

Бул изилдөөдө 1921 – 1922 – жылдары Орто Азиядагы маанилүү тарыхыйокуялар орун алды. 1917 – жылындагы революциядан кийин бул аймактагытарыхый окуялар, өзгөчө 1918 – жылынын башында Кокондо болгон кыргын,ошондой эле Фергана жана Букарада саман оту сыяктуу жайылган басмачыкыймылы жөнүндө баяндалат.Изилдөөдө негизги эки тема каралды. Алар `басмачы кыймылы`, анынөзгөчөлүгү жана Энвер Пашанын бул кыймылга байланыштуу ролу. Тагыраакайтканда, Энвер Пашанын бул кыймылдын лидери болуп, Букарада советтикаскер күчтөрүнө каршы согуш аракеттеринин негизги максатын тууралуу ой –пикир алдыга коюлду.Диссертациянын киришүү бөлүмүндө тарыхый документтер жана негизгитерминологияга таянуу менен иштин жалпы аныктамасы берилет. Биринчибөлүмдө Туркестан калкынын автономиялуулукка ээ болуу аракети ийигиликсизкалгандан соң басмачы кыймылынын күчөшү жана өнүгүшү жөнүндө баяндалат.Экинчи бөлүмдө болсо, Энвер Пашанын Букарага келгенге чейинкиишмердүүлүгү, анын советтик жетикчилер менен болгон мамилеси, ИсламРеволюциондук Жамааттары Биримдигин түзүү аракети, ошондой эле анынБукарага келүүсү иликтенди. Үчүнчү бөлүмдө Энвер Пашанын 1922 – жылыавгуст айында өзү башкарган согушта каза тапканын көрсөтүү жана анын алдынакойгон чыныгы максаттарын ачууга аракет жасалды.Эми изилдөөдө анын бул акыркы согушу деталдуу түрдө сүрөттөлүпберилди. Иштин негизги максатына жетишүү үчүн чындык тарыхый окуяларгатаянып, Энвер Пашанын жана башка тарыхый инсандардын көз караштарыниликтөөгө басым жасалды.Ачкыч сөздөр: Басмачы, Энвер Паша, Большевик, Революция, Букара,1921-1922