XX. yüzyılın başından bugüne kadar son-köl'deki yayla hayatı

Abstract

Аталган илимий эмгек киришүү, төрт бөлүм, жыйынтык, терминдер сөздүгүоозэки, жазма жана архивдик материал тизмеги деп аталган негизги бөлүктөрдөн турат.Эмгектин киришүү бөлүмүндө көчмөн турмуштун келип чыгышы, көчмөндүккөбайланышкан терминдер, көчмөндүктүн мезгилдерге карата жүргүзүлүшү, жайлоо жанажайлоо турмушунун өзгөчөлүктөрү деген маселелерге токтолду. Көчмөн турмуштункелип чыгышы маселесинде көчмөндүктүн эн алгачкы доорлордо адамзат, табият жанаайбанат арасында калыптанган `үч багыттуу мамиленин` натыйжасында келип чыкканытууралуу пикирге көбүрөөк басым жасалды. Башкача айтканда, адамзат алгачкыдоорлордо табият ичинде жашап, табияттын мүмкүнчүлүктөрүн андап билип, жашоотурмушун табиятка жараша калыптандырган.Көчмөндүктүн мезгилдерге карата жүргүзүлүшүндө көчмөн турмуштун негизиненкыштоо жана жайлоого карата жүргүзүлгөнү жана жаздоо менен күздөөнүн негизги аражерлер катары кызмат кылганы тууралуу пикирге басым жасалды. Албетте аталганконтексте, көчмөнчүлүк ичинде кыргыздардын орду жана ролу тууралу маселелерге дажетиштүү өлчөмдө токтолду.Эмгектин I- бөлүмү, Тарыхый процесс ичинде Соң-Көл жайлоосу деп аталып,мында, Соң-Көл терминин этимологиясы, көлдүн келип чыгышы, географиялык абалы,табигый өзгөчөлүктөрү, Соң-Көлдүн өтмүшү, Кыргыздар жана Соң-Көл жайлоосу, Соң-Көлдө жүргүзүлгөн изилдөөлөр жана автордун изилдөө методикасы менен жанытабылгалары тууралуу маселелер козголду.Соң-Көлдө жүргүзүлгөн изилдөөлөр деп аталган бөлүкчөдөгү маалыматтар XIXкылымдан бери карай Соң-Көл өрөөнүнүн изилдениши тууралуу изилдөөлөрдү камтыйт.Бул учурда эн алгачкылардан болуп, орус саякатчысы Ф. Р. Остен-Сакен чаканэкспедициясы, 1879-жылы А. Фетисов, 1784-жылы Орус ботаниги Н. Сорокин,америкалык географ Рафаел Пампелли, Д. Мушкетов жана Ф. Фиелструп сыяктуукөптөгөн окумуштуулар Соң-Көл жайлоосун кыдырып биртоп матералдарды жазып 6Эмгектин II- бөлүмү, Соң-Көл жайлоосуна көч жана жайлоодо жайгашуу деген атменен берилет жана аталган бөлүм Жайлоого көч, Көчтүн жолго чыгышы, Соң-Көлгөбаруу, Бир айылдын Соң-Көлдө жайгашуу тартиби, Бозүйлөрдүн жайгашуусу, Бозүйжана алачыктын тигилиши, Бозүйдүн ички көрүнүшү жана жабдылышы, Жайгашуугабайланышкан ырым-жырымдар жана салттар деген темалардан турат. Жайлоого көч,бул кыргыз көчмөндөрүнүн майрамы болгон. Бул эмгекте жайлоого көч темасы, кыргызкөчүнүн өзгөчөлүктөрү этнографиялык жактан сүрөттөлүп берилди.III- жана IV- бөлүмдөрдө, коомдук, маданий жана экономикалык турмушбагытында колго алынып, анда үйбүлө, төрөт үйлөнүү өлүк көмүү адаттары, кыргызкоомунун мал чарбасы, кол өнөрчүлүгү жана көчмөндүккө жараша келип чыкан ар түрдүүкоомдук жана экономикалык мамилелери кенен талдоого алынып, көптөгөн пикирлержана жаны этнографиялык табылгалар берилди. Аталган табылгаларга эмгектинаягындагы кыргыз тилинде берилген кыскача мазмунда кенен токтолду.Ачкыч сөздөр:, кыргыз көчмөндөрү, жайлоо, көч, бозүй, алачык.

Çalışma Kırgızların XX. yüzyılın başındaki konargöçerlerin sosyal ve ekonomik hayatıve bu hayat çerçevesi kapsamında yaklaşık 3 ay süren yayla hayatı üzerine odaklaşır. Kırgızkonargöçerlerinin oldukça çok sayıda yayla yerlerinin olması nedeni ile, söz konusu çalışmadaha nokta konular örneğinde ele alınması düşünüldü ve bu bakımından, Kırgızistantopraklarındaki en büyük yayla yerlerinin biri olan Son-Köl yaylası örnek olarak ele alındı. Buyayla yerininin örnek mevkii olarak tercih edilmesinin bir diğer nedeni, burada bugün hala yaylahayatı kısmen devam ettirilmekte ve Son-Köl yakınlarındaki onlarca köylerden gelen çobanlar,yaz vakitlerini buralarda geçirerek yaz zamanlarını geleneksel kültüre göre değerlendirmektedir.Konargöçerlik hayat tarzını konu edinen bu çalışmada, hem konu üzerinde yapılan teorikçalışmalar hem de bu hayatı hususi olarak günümüzde Son-Köl yaylasında yaşatmakta olançobanların hayatları örneğinde ele alınması bakımından önemli ve günceldir. Son-Köl yaylasınagelen konargöçer aileler ile grupların nasıl göç ettiklerinden, nerelere kadar gidip yerleştiklerineve üç aylık yaz vaktine göre oturtulan yayla hayatlarında ne gibi âdet, gelenek görenek veşölenleri düzenledikleri sözlü bilgiler ışığında ele alındı ve araştırıldı. Burada bahsedilmesigereken bir diğer husus, Kırgız konargöçerleri arasında görülen çok çeşitli âdetler, alışkanlık veanlayışlar çalışma kapsamında araştırılırken, diğer birçok Türk kökenli kavimler arasındaki âdet,gelenek ve görenekler ile çok sayıdaki benzerliklerin ortaya çıkartılması olmuştur. Meselâ,Anadolu'daki Yörük grupları arasında yaylaya göç yapıldığı zaman, göçün başını bir güzel kızınçekmesi âdeti vardır. Aynı şekilde Son-Köl yakınlarındaki Kadıraalı köyünde yaşayan bugün 97yaşına gelmiş Arzımat kızı Zarılbübü adlı bir yaşlı hanımın, gençken çok güzel bir kız olduğunuve yaylaya olan göçlerde babasının yorga yürüyüşlü atına binerek baba göçünün başını çektiğinigururla anlatması, tesadüf bir durumlardan değildir.Tezin içinde yer verilen hayvancılık kültürü ve hayvancılık kültürü ile ilgili olan kısımda,hayvancılık ile ilgili olan çeşitli anlayışlar, teknikler, âdetler ve gelenekselleşmiş olan faaliytetlerele alındı. Kırgız konargöçerleri arasındaki at, inek, koyun, keçi, deve ve tibet yakı gibi evcilhayvanlar tek tek ele alınarak onların konargöçerler tarafından idare edilmeleri, bakımı, 8tedavileri, gece korunmaları ve onlar için yapılan otlak ayarlama, kullanma ve koruma tekniklerigibi konular da sözlü bilgiler ışığında araştırılarak çalışma içinde yer verildi. Meselâ,konargöçerler arasındanki hayvan hastalıkları ile ilgili çalışma içindeki konuda, at hastalıkları,inek ve deve hastalıkları, koyun ve keçi hastalıkları olmak üzere yaklaşık otuza yakın hayvanhastalıkları tespit edilerek onların halk arasındaki adlandırılışı ve tedavi yöntemleri de sözlübilgilere göre ayrıntılı bir biçimde araştırıldı.Genel olarak bakıldığı zaman, çalışma yaylacılık geleneğinde konargöçerlerin günlükhayatlarını şahsen yaşadıkları, doğum, evlenme, ölüm ve inançlar gibi çok çeşitli sosyal vekültürel konuları; keçe, deri, ağaç, boynuz ve yün işletmeciliğini içine alan yayladaki ekonomikdurum; yaylada yerleşim, otlak değiştirme ve yurt değiştirme hadiseleri ve bunun gibi çok çeşitlisosyal etkinlikler incelikleriyle araştırıldı ve Kırgız konargöçerlerini tanıtan, onlarınkonargöçerliğe dayalı sosyal ve kültürel kimliklerini gösteren bir eser olarak ortaya çıktı.Anahtar kelimeler: konargöçer hayat, yayla, göç, bozüy, alaçık.