Kırgız Türkçesinde isim yapma

Abstract

Kırgız Türkçesinde İsim Yapma konulu bu doktorluk tez çalışmasında toplam109 ek olmak üzere 60 adet isimden isim yapma ekiyle 49 adet fiilden isim yapma ekifonoloji ve kullanılış özellikleri açısından incelenmiştir.Bu çalışmada ilk olarak ЮДАХИН tarafından hazırlanan ve 1965 yılındayayınlanan Киргизско-русский словарь [=Kırgızca-Rusça Sözlük] içinde geçen türemişkelimeler fişlenmiştir. Daha sonra ОРУЗБАЕВА'nın hazırladığı Словообразование вкиргизском языке [=Kırgızcada Kelime Yapma] başta olmak üzere ДЫЙКАНОВ'unИмя существительное в киргизском языке [=Kırgızcada İsim], СЕЙДАКМАТОВ'unКыргыз тилиндеги мүчөлөр [=Kırgızcadaki Ekler] adlı çalışmaları ve çeşitli Kırgızcadil bilgisi kitapları taranarak isimden isim ve fiilden isim yapma ekleri çıkarılmıştır.Bu çalışma Giriş, İsimden İsim Yapma Ekleri, Fiilden İsim Yapma Ekleri, Dizinve Sonuç olmak üzere beş ana bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde çalışmanıngüncelliği, amacı, önemi ve yöntemi, Kırgız Türkçesindeki yapma ekleri ile ilgilibugüne kadar yapılan çalışmalar hakkında bilgi verilmiştir.İsimden isim yapma ekleri bahsinde fişlenen kelimelerdeki ekler Türkçe Eklerve Yabancı Dillerden Giren İsimden İsim Yapma Ekleri olmak üzere iki ana başlıktasınıflandırılmıştır. Türkçe ekler 35 adettir. 25 adet yabancı dillerden giren isimden isimyapma eklerinden biri Arapça, ikisi ön ek ve on sekizi son ek Farsça, ikisi Moğolca veikisi Rusça ektir. Fiilden isim yapma ekleri bahsinde de 49 adet ek ele alınmıştır. Ekler vibu ana başlık altında abece sırasına göre dizilmiştir. Her ekin öncelikle kökenihakkındaki görüşler belirtilmiş, Kırgızcadaki varyantları verilerek ünlü ve ünsüzuyumlarına uyup uymadığı incelenmiştir. Daha sonra eklerin işlevleri maddeler hâlindesıralanmıştır.Eklerin işlevleri kısmında hangi tür kelimeler yaptığı maddeler hâlindesıralanmıştır. Bu maddelerde ekin geçtiği kelimelere ve kelimelerin anlamlarına yerverilmiştir. Türemiş kelimelerin anlamı verildiken sonra bunların Киргизско-русскийсловарь'da geçtiği sayfa numarası, çeşitli şekil bilgisi çalışmalarından alınan örneklerise yazarın adı ve geçtiği sayfa numarasıyla birlikte gösterilmiştir.Son olarak ekin tarihî ve günümüz Türk dillerinde kullanılan şekilleri ve budillerden alınan örnekler verilmiştir. Tarihî diller için Orhon, Eski Uygur, Karahanlı,Çağatay ve Eski Kıpçak Türkçeleri, günümüz Türk dilleri için ise Özbekçe, YeniUygurce, Kazakça, Tatarca, Türkiye Türkçesi ve Türkmence seçilmiştir. Özbekçe veYeni Uygurca güneydoğu grubu Türk dillerinin, Kazakça ve Tatarca Kıpçak grubu Türkdillerinin, Türkiye Türkçesi ve Türkmence ise güneybatı (Oğuz) grubu Türk Türkdillerinin temsilcisidir. Her ekin sonunda bir değerlendirme yer almaktadır.Çalışmanın sonunda metinde geçen bütün kelimelerin dizini bulunmaktadır.Sonuç bölümünde inceleme sırasında belirlenen işlev özelliklerideğerlendirilmiştir.Anahtar kelimeler: Kırgızca, kelime yapma, isimden isim yapma ekleri, fiildenisim yapma ekleri.

`Кыргыз тилиндеги атоочтун жасалышы` темасындагы доктордукдиссертацияда кыргыз тилиндеги атооч жасоочу мүчөлөр жана алардын мааниликмилдеттерин карап чыгууга аракет кылынды. Изилдөөдө 60 атоочтон атоочжасоочу мүчө жана 49 этиштен атооч жасоочу мүчө каралды. Каралган атоочжасоочу мүчөлөрдүн фонологиясы менен маанилик милдеттерининөзгөчөлүктөрүнө өзгөчө көңүл бурулду.Бул эмгекте биринчи кезекте К. К. Юдахин тарабынaн 1965-жылы түзүлгөн`Киргизско-русский словарь` [=Кыргызча-орусча сөздүк] ичинде негиздеркаралды. Муну менен катар Б. О. Орузбаеванын `Словобразование в киргизскомязыке` [=Кыргыз тилиндеги cөз жасоо] жана `Сөз жасоо`, К. Дыйкановдун `Имясуществительное в киргизском языке` [=Кыргыз тилиндеги зат атооч], К.Сейдакматовдун `Кыргыз тилиндеги мүчөлөр` аттуу эмгектер жана кыргыз тилибоюнча грамматикаларда негиздер терип алынды.Диссертация беш бөлүмдөн турат: `Киришүү`, `Атоочтон атооч жасоочумүчөлөр`, `Этиштен атооч жасоочу мүчөлөр`, `Индекс` жана `Жыйынтык`.Эмгектин `Киришүү` деп аталган биринчи бөлүмдө негизинен хронологиялыктартипте аталган темага тиешелүү адабияттар анализге алынды, эмгектинмаксаты, маанилүүлүгү жана усулу жөнүндө маалымат берилди. viii2-бөлүмдө атоочтон атооч жасоочу мүчөлөр эки багытта каралды: түрктектүү атооч жасоочу мүчөлөр жана башка тилдерден алынган атооч жасоочумүчөлөр. 35 түрк тектүү атооч жасоочу мүчө жана 25 башка тилдерден алынганатооч жасоочу мүчө белгиленди. Алардын ичинен 1 арабча мүчө, 20 фарсча мүчө(2 префикс жана 18 суффикс), 2 монголчо мүчө жана 2 орусча мүчө белгиленипкоюлду. Ал эми 3-бөлүмдө 49 этиштен атооч жасоочу мүчө келтирилди. Баардыкжасоочу мүчөлөр алфавиттик тартипке салынды. Ар бир жасоочу мүчө төмөнкүтүрдө көрсөтүлдү: биринчиден болуп маалыматталган атооч жасоочу мүчөнүнэтимологиясына тийиштүү тилчилердин ар кандай көз караштары берилди; анданкийин фонетикалык варианттары жана анын маанилик милдеттери камтылды.Атооч жасоочу мүчөлөрдүн маанилик милдеттери пункттарда көрсөтүлдү,анда кайсы сөздөр бул мүчөлөрдүн жардамы менен түзүлгөндүгү жана алардынмааниси берилди. Эгер негиздер `Кыргызча-орусча сөздүк` ичинен алынсабарактын бети кашаанын ичине көрсөтүлгөн, а эгер ошол эле мисалдар башкаграмматикалык эмгектерден алынса, анда жазуучунун фамилиясы жана барагыкөрсөтүлдү.Андан кийин тарыхый жана азыркы түрк тилдериндеги атооч жасоочумүчөлөрдүн фонетикалык варианттары жана мисалдар көрсөтүлдү. Байыркы түрктилдери катары; байыркы түркчө (орхон-енисей, эски уйгур, караханид),чагатайча жана эски өзбекче тандалып алынды. Азыркы түрк тилдерине: өзбек,уйгур, казак, татар, түрк жана түркмөн тилдери киргизилди. Түрк тилдерининкырлук-чыгма тобунун өкүлдүгү өзбек тили жана уйгур тили, кыпчак тобунун -казак тили жана татар тили, ал эми огуз тобунун - түрк тили жана түркмөн тилиболуп саналат. Ар бир мүчө боюнча жыйынтык берилдиИштин аягында сөздөрдүн индекси берилди.Жыйынтыкта атооч жасоочу мүчөлөрдүн маанилик милдеттерининөзгөчөлүктөрү жөнүндөгү маалыматтар бир системага келтирилди.Негизги сөздөр: Кыргыз тили, сөз жасоо, атоочтон атооч жасоочумүчөлөр, этиштен атооч жасоочу мүчөлөр.