«манас» эпосу – кыргыз элинин салттуу адептик этикалык идеалдарын үйрөнүүнүн булагы катары

Abstract

Илимий иш «Манас» эпосунда камтылган залкар педагогикалык идеялардын ичинен адептик-этикалык инсан идеалдарын изилдөөгө арналган. Коюлган максат окутуу жана тарбиялоо жаатындагы педагогикалык ойлор, элдик оозеки чыгармачылык, алардын инсанга тийгизген таасири, этнопедагогикалык баалуулуктар, улуттук дөөлөттөрдүн, маданияттын инсандын сапаттарын өнүктүрүлүшү боюнча этнопедагогикалык идеялар, адептик аң сезим жана жүрүм турум, идеал тутуу тууралуу педагогдордун жана психологдордун эмгектерин анализдөө аркылуу ишке ашырылды.Изилдөөнүн илимий жаңылыгын жана теориялык маанисин кыргыз элинин салттуу адептик-этикалык инсан идеалынын теориялык концепциясын аныктоо, илимий-педагогикалык деңгээлде адептик-этикалык идеал түшүнүктөрүн системалаштыруу менен алардын маанилеринин ачылып, аныкталышы, «Манас» эпосунун оң каармандарынын образдарын деталдуу түрдө ачыктоо аркылуу кыргыз элинин салттуу адептик этикалык инсан идеалдарынын системасын көрсөтүү түзөт.Диссертация киришүүдөн, үч главадан, корутундудан, колдонулган адабияттардын тизмесинен жана тиркемеден турат.Киришүүдө изилдөөнүн актуалдуулугу негизделип, анын максаты, гипотезасы, алдыга коюлган милдеттери, предмети жана объекти аныкталып, методологиялык негизи айкындалган. Ошондой эле, изилдөөнүн методдору, жаңылыгы жана практикалык маанилүүлүгү ачылып көрсөтүлгөн.Биринчи бап «Манас эпосу кыргыз эл педагогикасынын энциклопедиясы катары» деп аталып, бул бапта эпостун кыргыз элинин руханий турмушундагы орду, андагы тарбиялык идеялардын негизги багыттары, атап айтканда «Бала – үй-бүлөнүн туткасы», «Кыргыз үй-бүлөсүндөгү ата-эненин парзы», «Элдик тарбиянын факторлору» такталып, талдоого алынды. 5Экинчи бап «Адептик-этикалык инсан идеалдарынын «Манас» эпосундагы каармандар аркылуу чагылдырылышы» деп аталып, эпос кыргыз элинин адептик маданиятын үйрөнүүнүн булагы катары талданды, ошондой эле, эпостогу инсандык идеалдар системасы, тагыраак айтканда, «Калк карыларынын адептик-этикалык идеалы», «Эр жигиттин адептик-этикалык идеалы», «Аял затынын адептик-этикалык идеалы» изилденди.Үчүнчү бап «Манас эпосундагы адептик-этикалык инсан идеалынын азыркы таалим-тарбия процессиндеги орду» деп аталып, эпостогу адептик-этикалык инсан идеалынын мектеп программаларынан орун алышы, инсандык өрнөктөрдүн класстан сырткары иш чараларда жана үй-бүлөлүк тарбияда колдонулушу каралып чыкты.Натыйжада кыргыз элинин салттуу адептик-этикалык инсан идеалдарынын, тактап айтканда, калк карыларынын, эр жигиттин, аял затынын өрнөктөрү «Манас» эпосунун негизинде аныкталды.Ачкыч сөздөр: элдик педагогика, Манас, адеп, адеп маданияты, этика, адептик тарбия, этикалык тарбия, идеал, адептик идеал.

Araştırmamızda 'Manas' destanındaki ahlaklı insan idealler ele alındı. Halk eğitimindeki fikir ve göruşler, onların ahlaklı insanı yetiştirmedeki etkisi, etnopedagojik değerler, milli miraslar, kültürün insanı geliştirmede sağladığı katkı ve ahlaki bilinç, davranışlar, insan idealleri üzerindeki çalışmaları inceleyerek öne konulan amaçlara ulaştık.Kırgız halkının geleneksel ahlaki insan ideallerinin teorik kavramı açıklanmış; eğitim açısından ahlaki ideal kavramı bir sisteme getirilerek onların anlamı çıkarılmış ve açıklanmıştır; Manas Destanı' ndaki örnek kahramanların temelinde Kırgızların ideal 'yiğitler', 'bayanlar' ve 'halk yaşlılarının' ahlaki-etik modeli düzenlenmiş; Manas Destanı' ndaki olumlu karakterler detaylı bir şekilde anlatılarak Kırgız halkının ahlaki insan ideallerinin sistemi ortaya çıkarılmıştır.Araştırma: Giriş, üç bölümden, sonuç ise kaynaklar ve ekten oluşur.Giriş bölümünde araştırmanın aktüalitesi, amacı, hipotezleri, alt amaçlar, metodolojik temeli ve yenilik durumu, pratik önemi belirtildi.Birinci bölüm Manas Destanı'– Kırgız halk eğitiminin ansiklopedisi' diye adlandırılarak, bu bölümde destanın Kırgız halkının hayatındaki önemi, destandaki eğitimsel görüşlerin ana öğeleri: 'Ailenin desteği – çocuktur', 'Kırgız ailesindeki anne ve babanın görevi', 'Halk eğitimindeki faktörler' araştırılmıştır.İkinci bölüm 'Ahlaki insan ideallerinin 'Manas' destanındaki karakterlerde verilmesi' diye adlandırıldı. Bu bölümde destan, Kırgız halkının ahlaki insan ideallerini öğrenmesindeki en önemli kaynak olarak incelendi. Destandaki insan idealler: 'Halk ihtiyarlarının ahlaki ideali', 'Yiğitin ahlaki ideali', 'Bayanların ahlaki ideali' incelenmiştir.Üçüncü bölümü Manas Destanı' ndaki ahlaki insan ideallerinin 'günümüz eğitimindeki rolü' diye adlandırarak, bu bölümde destandaki ahlaki insan idealinin okul 7programlarından yer alması, ideal insanların ders dışındaki eğitim ve aile terbiyesinde kullanılması incelenmiştir.Sonuç kısmında Kırgız halkının geleneksel ahlaki insan idealleri ('Halk ihtiyarları', 'Yiğit', 'Bayanlar') Manas Destanı temelinde tanımlanmıştır.Anahtar Sözcükler: halk eğitimi, Manas, ahlak, ahlak medeniyeti, ahlak terbiyesi, ideal, ahlaki ideal.