Кыргызстандагы тарых илими: жаралышы жана өнүгүүсү (XX кылымдын 20-30 жылдары)

Abstract

1920-1930 yılları arasında Kırgızistan tarihi açısından önemli olaylar gerçekleşmiştir. Bu zaman dilimini kapsayan süre dâhilinde ülkede gelişen siyasi ve sosyal konulara yer verilmiş. Bununla birlikte sosyalizmin etkisinde şekillenen bilim ve eğitim konularına değinilmiştir. Ülkede meydana gelen siyasi ve sosyal değişikliklerden dolayı bilimsel kurumların inşa edilmesi ve bilim alanlarının geliştirilmesi, yerel uzmanların eğitimi konusu önemli hale gelmiştir. Özellikle Kırgız ASSR'nin oluşumu ile Kırgızistan'ın ve Kırgız halkının tarihinin öğrenilmesi ve araştırılmasına önem verilmeye başlanılmıştır. Bu zaman dâhilinde tarih ilminin gelişimi hayli zor bir süreçten geçmiştir. Bu durumun sebepleri arasında, otoriter rejimin yükselişi, sisteme karşı gelişen muhalefetin zayıflığı ve devlet ideolojisinin her alanda etkisinin göstermesi sayılabilirdi.Bu sebeplerden ötürü tarih ilminin siyasetin gölgesinde kaldığını söyleyebiliriz. Bilimsel araştırmalar ise Sovyet ülkelerinden gelen yalnız sosyal bilimciler tarafından değil, parti üyelerinden, stajer ve politika yazarları (gazeteciler) tarafından da yapılmıştırviiiAraştırmamız, arşiv kaynakları ve Sovyet döneminde yayımlanmış kaynaklar ile araştırma-inceleme eserlerden yararlanılarak yapılmıştır. Çalışmamızda tarih alanında araştırmalar sürdürmüş olan bilimsel kurumlar ve uzman tarihçilerin eğitimi konusu ele alınacaktır.Bununla beraber tarih enstitülerinin kuruluşu ve bu enstitülerde yapılan araştırmalara değinilecektir. Özellikle Kırgız Pedagoji Enstitüsü bünyesinde açılmış tarih bölümü, orada eğitim almış Kırgız tarihçileri, tarihi etnografik, arkeolojik alanında yapılan araştırmalar aydınlatılacaktır. Bilhassa günümüzün güncel konularından biri olan sömürgecilik, 1916 yılındaki Milli Mücadele, Sovyetlerin kurulması, sosyal-iktisadi değişiklikler üzerine araştırma yapan tarihçilerin görüşlerine değinilmiştir. Çalışmamızın konusu olan dönemde yapılan bilimsel araştırmaların önemli alanlarından biri de etnografi araştırmaları olmuştur. 1920-1930 yılları arasında Kırgızlarda etnografi ve sosyal durumu araştırma amacıyla etnografik saha çalışmaları ve sosyoloji çalışmaları hakkında bilgi verilecektir. Ayrıca bu süreç içerisinde yapılan arkeolojik çalışmaların dahi aydınlatılması gerekmektedir. Tez çalışmasında saha araştırmaları ve bu araştırmaları organize eden arkeologlar hakkında da bilgilere yer verilecektir.Anahtar Kelimeler: Kırgızistan, Tarih bilmi, Tarihnaame, Kaynak, Metod, İdeoloji, Kadro, Görüş, Arkeoloji, Etnografi.

Кыргызстандын тарыхында ХХ кылымдын 20-30 жылдары маанилүү окуяларды камтыганы менен өзгөчөлөнөт. Бул мезгил ичинде өлкөдө саясий-экономикалык маселелер колго алынып, социалисттик жаңы маданияттын, эл агартуу жана билим берүүнүн жаңы этабы башталган. Саясий-социалдык кайра өзгөрүүлөрдөн улам илимий мекемелерди куруу, илим тармактарын өнүктүрүү, жергиликтүү адистерди даярдоо башкы маселелердин бирине айланган. Өзгөчө Кыргыз АССРнин түзүлүшү менен Кыргызстандын жана кыргыз элинин тарыхын окуп изилдөөгө маани бериле баштаган. Бул жылдарда тарых илиминин калыптанышы татаал процесс менен коштолгон. Анткени авторитардык режимдин күчөшү, системага каршы чыккандарды алсыздандыруу, жеке инсанга жана регионалдык жетекчиге сыйынуу, мамлекеттик идеологияны туу тутуу ж.б. илимге таасирин тийгизбей койгон эмес. Бул өз кезинде тарых илимин саясатташтырууга да алып келген. Ал эми изилдөөлөр союздук республикалардан келген жеке эле коомдук илимдердинviөкүлдөрү тарабынан эмес, партиялык кызматкерлер, практикант жана публицисттер тарабынан да жүргүзүлгөнү маалым.Бул магистрдик иш архивдик документтердин, аталган мезгилде жарыяланган материалдардын жана тарыхнаамалык эмгектердин негизинде жазылды. Иште тарых багыты боюнча изилдөөлөргө түздөн-түз тийиштүү илимий-мекемелер, педогогикалык өзгөчө тарыхчы адистердин даярдалышы тууралуу сөз болот. Ошол менен бирге тарых профилиндеги институттардын уюштурулушу жана жүргүзүлгөн изилдөөлөр ж.б. маселелер орун алат. Атап айтсак кыргыз педагогикалык институтту алдындагы тарых факультетинин уюштурулушу, андан билим алган көрүнүктүү кыргыз тарыхчылары, тарыхый, этнографиялык, археологиялык багытта жүргүзүлгөн изилдөөлөр тууралуу кеңири баяндалат. Өзгөчө күнүбүздө да актуалдуулугун жоготпогон колонизация, 1916-ж. улуттук боштондук күрөш, совет бийлигинин орношу, социалдык-экономикалык өзгөрүүлөр боюнча изилдөөчүлөрдүн көз караштары, дискуциялары берилди.Каралып жаткан мезгилдеги илимий изилдөөнүн негизги багыттарынын бирин этнографиялык изилдөөлөр түзгөн. XXк. 20-30-жж. аралыгында кыргыздардын этнографиясын, социалдык түзүлүшүн изилдөө максатында этнографиялык экспедициялар, социологиялык изилдөөлөр жөнүндө да сөз болмокчу. Дал ушул жылдарда археология багытына да көңүл бөлүнүп, өлкө аймагында археологиялык изилдөөлөр жүргүзүлгөн. Диссертациялык иште археологиялык экспедициялар, аны уюштурган археологдор тууралуу малыматтар да камтылды.Негизги сөздөр: Кыргызстан, тарых илими, тарыхнаама, булак, метод, идеология, илимий-изилдөө мекемелери, адис, концепция, археология, этнография, экспедиция.