Osmanlı Mısır'ında bir yerel hazine örneği `Keşufiyye` (1711-1795)

Abstract

Bu tez XVIII. yüzyıl Mısır'ının mali vaziyetini icmal defterleri, mukataa defterleri, mühimme defterleri ve dönemin Mısır kroniklerini kullanarak irsaliye hazinesi bağlamında keşufiyye vergisi örneğinden hareketle anlatmayı amaçlamaktadır. Çalışma boyunca Mısır'da sosyo-ekonomik gücü tekrar ele geçiren Memlûk Beyleri ile Devlet-i Âlîyye ilişkilerine değinilecektir. Bunun yanı sıra Osmanlı Devleti'nin Mısır'da kurduğu mali modelin XVIII. yüzyılın ikinci yarısıyla birlikte çökmeye başlamasıyla Memlûk ümerasının iktidarı ele geçirmesi arasında organik bir bağ mevcut mudur? Mısır valisinin merkezi hükümete gönderdiği yıllık irsaliye hazinesi içerisinde yer alan keşufiyye vergisi miktarında yaşanan düşüş Devlet-i Âlîyye'nin Mısır algısını nasıl etkilemiştir? Bu durumun adem-i merkeziyetçilik ile bir ilişkisi mevcut mudur? Erkan-ı Kahire olarak adlandırdığımız eyaletin yönetimindeki etkin unsurların Mısır maliyesine katkısı nedir? Bu soruların cevapları mezkûr yüzyılda Devlet-i Âlîyye'nin Mısır algısının yeniden ortaya koyulmasını zorunlu kılmaktadır. Mısır'da kâşif olarak görevlendirilen Memlûk kökenli eyalet yöneticilerinin Devlet-i Aliyye'ye bağlılıkları fellah adı verilen köylülerden topladıkları Keşufiyye vergisi miktarı üzerinden ölçülmektedir. Toplanan vergi miktarındaki süreklilik Mısır valisi nezdinde kâşiflerin merkezi hükümet ile yapmış oldukları gayriresmi akdin bir göstergesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Buna rağmen eyaletteki vergiler sürekli artmakla birlikte merkezi hükümete gönderilen irsaliye hazinesi miktarında yüzyılın ilk yarısında istikrar hâkimken yüzyılın ikinci yarısıyla birlikte irsaliye hazindeki vergi miktarı düşmüştür. Masraflarda düzenli bir artış yaşanırken mevcut mukataalar Memlûk zümreleri arasında paylaştırılmıştır. Buna bağlı olarak Mısır'da adem-i merkeziyetçilik ortaya çıkmıştır. Bu düşüş merkezi hükümetin Mısır'ın idaresi hakkındaki algısında değişiklik yapmasını zaruri kılmıştır. Devlet-i Âlîyye'nin Mısır'daki yönetim anlayışını yeniden organize edebilmek için Memlûk hanelerinin askeri, mali ve idari vesayetini ortadan kaldırması gerekmektedir. Fakat Bulutkapan Ali Bey'in isyanı (1768-1773) böyle bir girişimi engellemiş, adem-i merkeziyetçilik daha da derinleşmiştir. Yüzyılın sonundaki Fransızların Mısır'ı işgali (1798-1801) merkezi hükümetin Mısır'da kontrolü tamamen ele geçirmesini engellemiştir. Memlûklerin Mısır siyasetinden azade edilmesi ancak Mehmed Ali Paşa'nın mutlak iktidarı zamanında 1811 yılında meydana gelmiştir.

This thesis aims to explain fiscal situation of Egypt in the eighteenth century, by using İjmal, mukataas, mühimme records and Egyptian Chronicles of the period, based on the example of the kushufiyyah tax in the context of the imperial treasury. In doing so, the relations between Mamluk Beys and the porte, which regained the socio-economic power in Egypt, will be discussed. Is there an organic connection between the collapse of the economic system established by the Ottoman Empire in Egypt within the second half of the eigteenth century and the seizure of power by the Mamluks? How did the decline in the amount of kushufiyah tax contained in the annual imperial treasury sent by the egyptian governor to the central government affected the perception of Istanbul on Egypt? Do they have any relation to decentralization in Egypt? What is the contribution of the active elements in the administration of the province notables of Cairo (Erkan-ı Kahire) to the Egyptian finances? The answers to these questions require to examine reappear of porte perception on Egypt.The allegiance of the provincial rulers of Memlûk origin, who were appointed as explorers in Egypt, is measured on the amount of kushufiyah tax collected from the villagers called fellah. The continuity in the amount of taxes collected is an indication of the informal agreement that kashifs made with the central government in the presence of the governor of Egypt. While this taxes were constantly increasing in the province, the amount of the imperial treasury which is sent to the central government has decline. When revenue of the treasury stabilised in the first half of the century, the amount of tax in the imperial treasury has fallen within the second half of the century. While there was a regular increase in costs, the available mukataas were distributed among the Mamluk factions. Accordingly, decentralization has emerged in Egypt. This decline has made it necessary for the central government to change its perception of Egypt's rule. In order to reorganize the porte understanding of governance in Egypt, it is necessary to eliminate Mamluks households which is the military, financial and administrative tutelage. Nevertheless Bulutkapan Ali Bey's rebellion (1768-1773) prevented such an attempt, and decentralization have settled permanently. The French invasion of Egypt at the end of the century (1798-1801) inhibited the central government from taking complete control of Egypt. That elimination of the Mamluks from Egyptian politics only occurred in 1811 during the absolute power of Muhammad Ali Pasha.