Geleneksel yıkama kültürünün özgün tanıkları: Mardin Savur çamaşırhaneleri ve koruma sorunları

Abstract

Mardin'in Savur ilçesi, Yukarı Mezopotamya'nın kuzey kesiminde tarih boyunca bulunduğu stratejik konumu dolayısıyla birçok uygarlığa ev sahipliği yapmıştır. Günümüzde de farklı din ve etnik gruplarını bir arada barındıran ilçe, çok kültürlü bir yapıya sahiptir. Savur'un sosyo-kültürel yapısına bakıldığında yıllarca hüküm süren beyler ve aileleri ve bu beylerin adlarıyla anılan geleneksel taş konaklar karşımıza çıkmaktadır. Tarihi dokuyu oluşturan anıtsal ve geleneksel mimari, bölgenin günümüzde sahip olduğu değerlerin önemli bir kısmına kaynaklık eden kültürel miras ögeleridir.Savur'da 1850-1970(?) döneminin geleneksel çamaşır yıkama kültürünü yansıtan çamaşırhane yapıları, kente özgü mimari bir yapı grubudur. Su tesisatının evlerde yer almadığı dönemlerde genellikle bölgede yaşayan Savur'un ileri gelen beyleri tarafından, Savur deresi yakınlarına halka açık ya da özel olarak inşa edilen çamaşırhane yapıları; düzgün kesme taş ve moloz taş kullanılarak yapılan yığma yapılardır. Halk için yapılan çamaşırhaneler genellikle büyük hacimli dikdörtgen planlı iken, aileler için yapılan özel çamaşırhaneler daha küçük boyutlu olup kare planlıdır. Üst örtü tonozla geçilen yapılar, dıştan düz toprak damlıdır. Genellikle kapısız ve penceresiz olan bu yapıların içerisinde; ocak, niş ve üstü açık su kanalları bulunmaktadır. Belirli günlerde kadınları ve çocukları bir araya getiren çamaşırhane yapıları, çamaşır yıkama işlevinin yanı sıra hamam olarak da kullanılmıştır. Zamanla suyun evlere alınması, temizlik için kullanılan teknoloji ürünlerinin yaygınlaşması ve gündelik yaşamda değişen tercihler geleneksel yıkamanın gerçekleştiği mekanların terk edilmesine sebep olmuştur. Günümüzde işlevsiz kalmışlardır. Çamaşırhane yapıları, dönemin çamaşır yıkama kültürüne tanıklık etmeleri ve bölge halkının belleğinde anı değeri oluşturmaları sebebiyle gelecek nesillere aktarılması gereken önemli kültür varlıklarıdır. Savur Merkez'de altı tane ve köylerinde iki tane olmak üzere toplamda sekiz adet çamaşırhane yapısı bulunduğu tespit edilmiştir. Tez kapsamında alanda yapılan incelemeler sırasında yapıların mimari özellikleri, yapım tekniği ve kullanılan malzemeler ayrıntılı olarak fotoğraflanmış; yapıların çevreleriyle olan ilişkilerini anlamak için insansız hava aracı çekimleri yapılmıştır. Yapıları anlamak ve koruma sorunlarını saptamak için detaylı envanter fişleri ve yapılara ait rölöve çizimleri ve iki çamaşırhaneye ait restitüsyon ve restorasyon çizimleriyle belgeleme çalışmaları yapılmıştır. Yapıların kullanımı üzerinden sahip oldukları folklorik değeri ve somut olmayan miras ögelerinin anlaşılması için bölgede yaşayan halkla mülakatlar ve yerel dilde sözlü tarih çalışmaları yapılmıştır. Savur İlçesi'nin mevcut dokusunun korunabilmesi ve gelecek nesillere aktarılabilmesi amacı ile Tarihi Kentler Birliği'nin destekleri ile 2014 yılında koruma amaçlı imar planı hazırlatılarak kurul onayı alınmıştır. Savur'da bulunan toplam sekiz çamaşırhaneden üç tanesi, Urfa Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından tescil edilmiş diğerleri henüz tescilsizdir. Öte yandan, çamaşırhanelerin tamamı koruma amaçlı imar planın kentsel sit sınırları dışında kalmaktadır. Dolayısıyla bu yapıların çoğunun yasal olarak koruma altında olmadıkları söylenebilir. Ayrıca geleneksel yıkama kültürünün sona ermesiyle yapıların terkedilmesi ve yeni verilecek işlevin özgün işlevle çelişmesi en önemli koruma sorunu olarak belirlenebilir. Atmosferik olayların etkisiyle kagir strüktürün ve toprak damların yıpranması ve bazılarının çökmesi ile yöre halkının özgün olmayan malzeme kullanarak yaptığı onarımlar da temel koruma sorunları arasında sayılmalıdır. Ayrıca yapıların özgün kullanımlarında kapısız olması sebebiyle çevresel koruma sorunları da gözlemlenmiştir.Sonuç olarak bu çalışmada; Savur'un geleneksel mimari mirasının bir parçası olan sekiz adet çamaşırhane yapısı mevcut yazılı kaynaklar, alanda yapılan belgeleme çalışmaları ve sözlü tarih görüşmeleri ışığında incelenmiş ve koruma sorunları tespit edilmiştir. Bunu takiben söz konusu sorunların çözümüne yönelik 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ve Geleneksel Mimari Miras Tüzüğü (ICOMOS,1999) ışığında koruma önerileri geliştirilmiş ve yeniden işlevlendirme olasılıkları değerlendirilmiştir. Bir dönemin yıkama kültürünü yansıtan bu yapı grubunu deneyimlemek, hakkında farkındalık yaratmak ve gelecek nesillere aktarılabilmesi için bu yapıların çevresiyle birlikte tasarlanacak bir kültürel rotanın parçası olması planlanmıştır.

Located at the northern parts of Upper Mesopotamia, Savur, a distant town of the city of Mardin has been home to many civilisations during history, owing to its strategical location. Having hosted people with different religious and ethnic roots, the town has still a diverse cultural entity. In Savur's social history, there were important senhors who ruled the peasants that worked for their lands. The main elements of Savur's architectural history are, thus, stately masonry homes of these senhors and their families. Today, the vernacular and few monumental buildings in Savur can be regarded as the main parts of the cultural heritage of this settlement. The laundries in Savur which are dated to 1850-1970(?) are also part of the cultural heritage of the town. They are the reminiscents of the traditional washing culture during a period, when there was no domestic water system in the dwellings. Most of them were built by the senhors of Savur close to water sources (Savur Creek) for their families or for public-use in general. They are small scale stone masonry structures built using coursed rubble masonry or ashlar masonry walls. Laundries which used to serve to public were bigger in scale and had rectangular plans, whereas laundries which were built for a single family were smaller and had square plans. They are covered by vaults and compressed earth is used as the covering material for the flat roofs of these structures, a typical vernacular solution for the architecture of this region. Although there were openings to let the sunlight in, the laundries usually had no windows or doors. Inside the laundries, there were architectural features that served to washing function, such as fireplaces, nichés and uncovered water canals. These structures were generally used by women who also brought their children by. They also served as small baths. As the water infrastructure in the houses developed in time and people started using technological products for washing, these traditional laundries have gradually been abondoned. Due to the change in the preferences of the residents, laundries have lost their functions in time. However, they should be considered as important parts of the tangible and intangible heritage of the town, which bear social value. They need to be sustainably conserved for future generations. In Savur centre, there are currently 6 laundries and in the villages of Savur, there are 2 others. In the scope of this dissertation, the architectural features of these buildings, their building techniques and the materials used, have been documented with photographs and drawings. In order to deeply study and comprehend the conservation issues of these traditional structures, detailed survey sheets have been filled and survey drawings have been made for each laundry. Moreover, oral history interviews have been made with residents of Savur in their local languages (Kurdish, Arabic and Turkish) to fully understand the intangible heritage features of the laundries and the values that the residents attach to these buildings. Further drawings such as restoration and adaptive re-use proposals have been carried out for two of these eight laundries. In 2014 a conservation plan for Savur was prepared with the help of Union of Historical Towns . Although the plan was ratified and some part of the town was declared as urban conservation site, it is a pity that none of these laundries are located within the borders of the conservation site. Urfa Regional Committee of the Conservation of Cultural Heritage listed 3 out of eight laundries in Savur, leaving the rest with no status of protection. The main conservation issue related with these heritage assets, is their dereliction over time. They need to be given a new and appropriate function urgently. Most of them have lost their authentic features, such as roof coverings and there are severe decays in the stone masonry system due to the effects of athmospheric events and inappropriate interventions applied by the owners. The unprotected nature of the laundries (their having no doors and windows) also leave these buildings quite vulnerable aganist environmental conditions. In conclusion, in this dissertation, eight laundry buildings which are part of the vernacular architecture and intangible heritage of Savur are examined comprehensively. Literature review, on site observations, survey drawings and oral history interviews were the main methods used to understand these buildings and furthermore analyse their values and conservation issues. In order to develop proposals for the sustainable use of these buildings and to guarantee their protection, proposals were made essentially in the light of Turkish Conservation Law (Act 2863) and Charter of the Built Vernacular Heritage Charter (ICOMOS; 1999). So as to raise awareness on these laundries, which witnessed the traditional washing culture in Savur during an era, appropriate functions are studied. A cultural route where visitors can visit and experience the laundries as well as other assets of the settlement is also suggested.