Dönüşümün eşiğinde bir tarihi kırsal yerleşim: Ayvacık-Büyükhüsun köyü koruma önerisi

Abstract

Sahip olduğu coğrafi avantajlar nedeniyle tarih boyunca farklı kültürlere sahip topluluklar tarafından yaşam alanı seçilmiş olan Ayvacık ve çevresi, günümüzde pek çok doğal ve kültürel değere sahip özel bir bölgedir. Bölgenin antik çağlarda doğu ve batı kültürleri arasında bir geçiş konumunda olması, farklı kültürlerin birbirleri ile etkileşimini artırmıştır. Orta Çağ'la birlikte Anadolu'nun Türk egemenliğine geçmesi sonrasında özellikle konar-göçer topluluklar tarafından da mesken olarak seçilen bölge, tarih öncesi dönemlerden bu yana kesintisiz iskan görmüştür. Günümüzde bölgede bulunan kırsal yerleşimlerin tarihi, arkeolojik veya doğal bir değer taşıması veya yerel halkın yaşam biçimlerinde görülen çeşitli gelenek ve göreneklerin devam ediyor olması sıklıkla karşılaşılan bir durumdur. Kaz Dağları'nın ve Ege Denizi'nin coğrafi olarak şekillendirdiği tarihsel topoğrafya, sahip olduğu kültürel zenginliğin yanı sıra çok sayıda önemli doğal miras alanını da barındırmaktadır. Sözü edilen tarihi habitat içerisinde yer alan Ayvacık'a bağlı Büyükhüsun Köyü, bölgede geleneksel kırsal yaşamın devam ettiği tarihi yerleşimlerden biridir. İnsan-doğa etkileşimine bağlı olarak yüzyıllar boyunca anonim olarak aktarılan kültürel birikimin dolaysız fiziksel kalıntıları olan tarihi kırsal peyzaj, bölgedeki yaşam kültürünü ve ardındaki geçmiş sosyal ve ekonomik etkenleri yansıtmaktadır. Kültürel özellikler ile geleneksel yapılı çevre karakterinin geçmiş yıllardan günümüze büyük oranda korunarak geldiği yerleşimdeki konut, ahır, kümes, odunluk, fırın, çamaşırhane, cami, çeşme, değirmen, kahvehane, okul işlevindeki yapılar, yollar, yerleşim alanını çevreleyen zeytinlikler, meralar, sebze-meyve bahçeleri ile ormanlar, geçmiş kırsal ve sosyal yaşama dair önemli bilgiler sunmaktadır. Geleneksel yapılı çevrenin karakterini oluşturan yerleşim özellikleri, yapı bilgisi ve ustalığı, plan ve cephe organizasyonu, geleneksel malzeme bilgisi ve detay çözümleri söz konusu geleneksel birikimin somut fiziki göstergeleridir.1950'li yıllardan başlayarak ülkemizin pek çok kırsal yerleşiminde yaygın olarak görülen ekonomik faaliyetlerin azalmasına bağlı olarak kırsal nüfusun göçü ile başlayan insansızlaşma sürecinin, 2000'li yıllara dek Büyükhüsun Köyü'nde de etkili olduğu görülmektedir. Söz konusu göç hareketi yerleşimin mimarlık mirasının yıpranması, yerele özgü kültürel değerlerin yitirilmesi ve geleneksel kırsal yaşamın aksaması ile sonuçlanmıştır. Bununla birlikte son yıllarda yerleşimin nüfusunun artan turizm yatırımlarına ve kentli nüfusun yoğun ilgisine bağlı olarak tersine göçle arttığı görülmektedir. Yerleşimin insansızlaşması sürecinin, son yıllarda özellikle büyük şehirlerdeki varsıl kent nüfusunun artan ilgisi nedeniyle artık hissedilmediği tespit edilmiştir. Kentli nüfusun iskanı yerleşimde, geleneksel konutların mülkiyet değişikliği ve yeni imar faaliyetleri olarak kendisini göstermektedir. Bu süreçte geleneksel dokuya eklemlenen çağdaş yapılar çeşitlenerek geleneksel yerleşimin bir ögesi konumuna gelmiştir. Ayrıca söz konusu tersine göç hareketleri fiziksel dokuda olduğu kadar sosyal ve demografik yapıda da bir dönüşüm başlatarak yerleşimin kırsal soylulaştırma tehditi ile karşı karşıya kalmasına yol açmıştır. Günümüzde kentli nüfusun sosyal dokuda henüz baskın olmadığı görülse de kırsal soylulaştırma sürecinin ilerleyen aşamalarının sosyal gerilimlere ve sonunda yerli nüfusun özgün yaşam çevresinden ayrılması ile sonuçlandığı bilinmektedir. Turizmin kimi yerleşimlerde kırsal soylulaştırma tehditini tetikleyen bir unsur olduğu göz önüne alındığında yerleşimin içinde bulunduğu dönüşüm sürecinin sosyal, fiziksel ve kültürel değerler doğrultusunda yönlendirilmesi ve miras değerlerinin korunması büyük bir önem taşımaktadır. Tarihi çevre koruma çerçevesinde hazırlanan bu tez çalışmasında, Büyükhüsun Köyü'nün içinde bulunduğu bölgenin tarihi ve kültürel altyapısı ile peyzaj değerleri incelenmiştir. Bu doğrultuda son yıllarda koruma literatüründe tartışılan 'kültürel peyzaj' ve 'kırsal peyzaj' kavramının gelişim süreci, değerlendirme ve sınıflandırma ölçütleri aktarılarak Büyükhüsun Köyü'nün kırsal peyzaj değerlerinin tespiti gerçekleştirilmiştir. Bu değerler göz önüne alınarak Büyükhüsun Köyü'nün geleneksel yerleşim özellikleri, mimari kimliği, geleneksel yapı türleri, plan ve cephe kurgusu, yapım tekniği ve malzeme kullanımı belirlenmiştir. Bununla birlikte yerleşimin tarihsel gelişim süreci, bu süreçte fiziksel dokuda ve geleneksel yapılarda görülen karakter değişikliği ve son yıllarda kentli nüfusun iskanı doğrultusunda dokuya eklemlenen çağdaş yapılar irdelenmiştir. Söz konusu çalışmalarda saha çalışmasından elde edilen verilere ek olarak kadastral pafta, geçmiş yıllara ait hava fotoğrafları ve günümüze ait hava fotoğrafları doğrultusunda hazırlanan haritalar altlık olarak kullanılmıştır. Mimari kimliğin belgelenmesi aşamasında ise yerleşim sakinlerinin izin verdiği doğrultuda 29 adet geleneksel yapının rölöveleri hazırlanmıştır. Yapılan belgeleme çalışmalarının ardından yerleşimin fiziksel dokusunda görülen sorunlar ile karşı karşıya kaldığı kırsal soylulaştırma süreci ve bu sürecin Büyükhüsun Köyü'ndeki yansımaları aktarılmış ve söz konusu sorunları karşılayacak çok yönlü öneriler geliştirilmiştir. Uluslararası koruma metinleri dikkate alınarak geliştirilen önerilerin yerel halkın sosyal değerlerinin gözetilerek günümüz yasal mevzuatına göre gerçekleştirilebilir olmasına dikkat edilmiştir.

Ayvacık and its surroundings, which were used as settlements by communities with different cultures throughout history due to its geographical advantages, is a special region with many natural and cultural values today. The fact that the region was in a transitional position between eastern and western cultures in ancient times increased the interaction of different cultures with each other. The region, which was preferred as a residence especially by nomadic communities after Anatolia passed under Turkish domination in the Middle Ages, has been inhabited continuosly since prehistoric times. Today, it is a common situation that the rural settlements in the region have historical, archaeological or natural value or the continuity traditions seen in the lifestyles of the local communities. The historical topography shaped geographically by the Kaz Mountains and the Aegean Sea contains many important natural heritage sites besides its cultural richness.Büyükhüsun Village of Ayvacık, located within the mentioned historical habitat, is one of the historical settlements in the region where traditional rural life continues. The historical rural landscape, which is the direct physical remains of the cultural accumulation that has been transferred anonymously for centuries depending on the human-nature interaction, reflects the living culture in the region and the past social and economic factors behind it. In the settlement, where the cultural features and the traditional built environment character have been preserved to a large extent from the past years, the house, barn, poultry house, woodshed, oven, laundry, mosque, fountain, mill, coffee house, buildings that function as a school, roads, olive groves, pastures, vegetable gardens and forests provide important information about past rural and social life. Settlement features, construction knowledge and mastery, plan and elevation organization, traditional material knowledge and detail solutions that constitute the character of the traditional built environment are the concrete physical indicators of this traditional accumulation.It is seen that the dehumanization process that started with the migration of the rural population due to the decrease in economic activities common in many rural settlements of our country starting from the 1950s, was also effective in Büyükhüsun Village until the 2000s. The said migration movement resulted in the deterioration of the architectural heritage of the settlement, the loss of local cultural values and the disruption of traditional rural life. However, in recent years, it is seen that the population of the settlement has increased with reverse migration due to increasing tourism investments and the intense interest of the urban population. It has been determined that the settlement is no longer felt due to the increasing interest of the wealthy urban population especially in big cities, in recent years. The resettlement of the urban population manifests itself as a change in ownership of traditional houses and new development activities in the settlement. In this process, the contemporary structures that were added to the traditional texture diversified and became an element of the traditional settlement. In addition, the aforementioned reverse migration movements started a transformation in the social and demographic structure as well as in the physical texture, causing the settlement to face the threat of rural gentrification. Although it is seen that the urban population is not yet dominant in the social fabric, it is known that the later stages of the rural gentrification process result in social tensions and eventually the separation of the indigenous population from their original living environment. Considering that tourism is a factor that triggers the threat of rural gentrification in some settlements, it is of great importance to direct the transformation process of the settlement in line with social, physical and cultural values and to protect the heritage values.In this thesis, which was prepared within the framework of historical environmental protection, the historical and cultural infrastructure and landscape values of the region where Büyükhüsun Village is located were examined. In this direction, the development process, evaluation and classification criteria of the concept of 'cultural landscape' and 'rural landscape' discussed in the conservation literature in recent years, and the rural landscape values of Büyükhüsun Village were determined. Considering the determined rural landscape values, the traditional settlement features of Büyükhüsun Village, its architectural identity, traditional building types, plan and elevation edits, construction technique and material usage were determined. In addition to this, the historical development process of the settlement, the character change seen in the physical texture and traditional buildings in this process, and the contemporary structures that have been added to the texture in line with the settlement of the urban population in recent years have been examined. In these studies, in addition to the data obtained from the field work, maps prepared in line with the cadastral map, aerial photographs of the past years and today's aerial photographs were used as a base. At the stage of documenting the architectural identity, surveys of 29 traditional buildings were prepared in line with the permission of the residents. After the documentation studies, the problems seen in the physical fabric of the settlement and the rural gentrification process that it faced and the reflections of this process in Büyükhüsun Village were conveyed and versatile suggestions were developed to meet these problems. Attention has been paid to ensure that the proposals developed by taking into account the international protection texts can be realized in accordance with today's legal legislation by considering the social values of the local people.