Diyarbakır kenti ve çevresinde arazi kullanımı/arazi örtüsü değişimi ve kentsel büyümenin modellenmesi

Abstract

Kentleşme ile birlikte meydana gelen arazi kullanımı değişimi fiziki, beşeri ve sosyo-ekonomik coğrafi koşullar altında gerçekleşmektedir. Farklı yöntem ve teknikler ile coğrafi değişkenler kullanılarak arazi kullanımının mekânsal değişimi belirlenmektedir. Bu çalışmada, kentin mekânsal gelişim süreci izlenmiş ve kentsel yayılmayla birlikte çevresinde oluşturduğu etki değişim analizleriyle değerlendirilmiştir. Arazi kullanımı değişimi ve coğrafi değişkenlerin birlikte değerlendirilmesiyle literatürde en sık kullanılan kentsel büyüme modelleri kıyaslamalı olarak ele alınmıştır. Oluşturulan simülasyon modelleri farklı senaryolar halinde sunulmuştur. Diyarbakır kentsel yayılmanın hızlı yaşandığı kentlerin başında gelmektedir. 1930'lu yıllara kadar sadece Suriçi ile sınırlı olan Diyarbakır şehri alansal olarak yaklaşık 50 kat büyüyerek hızlı bir kentleşme sürecine girmiştir. 1960'lara kadar Sur ile Gar arasında gelişen kent, tren istasyonunu aşmış ve 1990'lara kadar Bağlar bölgesi ile ana yolların (Elazığ Bulvarı ve Şanlıurfa Bulvarı) yakın çevresinde gelişim göstermiştir. Ana yollar üzerinde gelişimini sürdüren kent, günümüze kadar bu yolların arasının dolması şeklinde gelişimini sürdürmüştür. Tarihsel gelişim sürecinde şehrin kuruluşu ve gelişimi farklı parametreler altında gerçekleşmiştir. Bu açıdan kentin gelişimine neden olan dinamikler ve bu dinamiklerin kentsel yayılma üzerinde ne oranda etki yaptığı belirlenmiştir.Diyarbakır'da arazi kullanımı değişimi farklı dönemler halinde incelenmiştir. Arazi kullanımı sınıfları içerisinde yerleşme, oransal olarak en fazla büyüyen arazi örtüsü sınıfına karşılık gelmektedir. Arazi kullanımında meydana gelen değişimler ise buna bağlı olarak kentsel yayılmanın kontrolü ve etkisi altında ortaya çıkmıştır. Kentsel alanlar yıllar itibariyle büyürken başta tarım ve mera olmak üzere çevresinde bulunan arazi kullanımı sınıflarını dönüştürmüştür.Bu çalışmada, arazi kullanımı etkisi altında kentsel gelişim coğrafi faktörler ile ilişkili olarak ele alınmıştır. Kentin coğrafi faktörlerin kontrolü ve etkisi altında büyüdüğü anlaşılmaktadır. Farklı dönemlerde elde edilen analiz sonuçlarına göre mevcut konut alanları, ulaşım durumu, resmi kurumlar ve merkezi iş ve ticaret alanlarının kullanım durumu kentsel büyümede en önemli faktörlerdir. Bunun yanında sur duvarları, topografya, askeri alanlar ve havalimanı kentin gelişimini etkileyerek günümüz örüntüsünü oluşturmuştur.Kentin kurulduğu Suriçi'nden günümüze kadar olan gelişimi farklı dönemler halinde haritalanmıştır. Özellikle Cumhuriyet başlarından günümüze kentsel gelişim konut bazlı olarak yüksek çözünürlüklü ortofoto görüntüleri ile tespit edilmiştir. Böylece kentin zamansal ve mekânsal gelişimiyle birlikte gelişim yönleri de belirlenmiştir. Kentin gelişim özelliklerinden yola çıkarak kentsel gelişim tipleri analiz edilmiştir. Genel olarak periferik büyüme özelliği gösteren Diyarbakır'da son zamanlarda sıçramalı büyüme özelliği de artma eğilimindedir. Bunun yanında kentsel mekânın yoğunluğuna göre kentsel ayakizi belirlenmiştir. Diyarbakır bütün dönemlerde kentsel bir küme olarak yoğunlaşmakla birlikte kenar kentleşmesi de son zamanlarda artmıştır.Bu çalışmanın bir diğer yönünü ise kentsel modellemeler oluşturmaktadır. Bu kapsamda farklı yöntem ve teknikler kullanılarak karşılaştırmalı bir şekilde kentsel modellemeler yapılmıştır. Kentsel gelişim ile birlikte kentsel gelişime neden olan değişkenlerin girdi olarak kullanıldığı bu çalışmada, değişkenlerin etki oranları belirlenerek kentsel büyüme olasılığı tespit edilmiştir. Kentsel büyüme simülasyonları ile kontrol model olan günümüz kıyaslanmış ve geleceğe yönelik olarak farklı senaryolar geliştirilmiştir. Simülasyon sonuçlarına göre batı-kuzeybatı yönlü olarak gelişim gösteren kent, sınırlarını genişleterek Elazığ Bulvarı ve Şanlıurfa Bulvarı arasında ve çevresinde büyüyeceği anlaşılmaktadır.

Land use change that emerges with urbanization takes place under physical, human and socio-economic geography conditions. With the spatial change in land use, different methods and techniques have emerged based on the geographical variables that affect it. In this study, the spatial development process of Diyarbakır was examined and the effect of this development together with urban sprawl was evaluated using change analyses methods. The most frequently used urban growth models in the literature were evaluated comparatively by analyzing the land use change and geographical variables together. The simulation models created were evaluated under different scenarios.Diyarbakır is one of the cities with rapid urban sprawl. It was limited to Suriçi until the 1930s; however, it has entered into a rapid urbanization process by growing approximately 50 times in terms of area. The city, which developed between Sur and Gar (Office) until the 1960s, exceeded the train station and developed in the vicinity of the Bağlar region and the main roads (Elazığ Boulevard and Şanlıurfa Boulevard) until the 1990s. It has continued to develop on the main roads following the year 1990, and its development is still in progress in the form of filling between these roads. In the historical development process, the establishment and development of the city took place under different parameters. In this respect, the dynamics that cause the development of the city and the extent to which these dynamics affect urban sprawl have been determined.Land use change in Diyarbakır has been studied considering different periods. Among the land use classes, settlement corresponds to the land class that grows most proportionally. Land use change, on the other hand, have accordingly emerged under the control and influence of urban sprawl. While urban areas have grown over the years, they have transformed the surrounding land use classes, particularly agriculture and pasture.This study examines urban development under the influence of land use in relation to geographical factors. It is understood that the city has grown under the control and influence of physical and human geography. According to the analysis results obtained in different periods, the current housing areas, transportation conditions, official institutions and the use of central business and commercial areas are the most important factors that play a role in urban growth. In addition, the city walls, topography, military areas and the airport have influenced the development of the city and produced the current pattern.The growth of the city from Suriçi, where it was founded, has been mapped for different periods. Specifically, the house-based urban growth since the Republican era has been determined with high resolution orthophoto images. Thus, along with the temporal and spatial growth of the city, the direction of the growth of the city has also been determined. Based on the growth characteristics of the city, urban growth types have been determined. In Diyarbakir, which shows peripheral growth, there has recently been a outlying growth trend. In addition to urban growth types, urban footprint has also been determined according to the density of the urban space. Although Diyarbakır has concentrated as an urban cluster during all periods, suburbanization has recently increased.Another stage of this study is urban modeling. In this context, comparative urban modeling has been performed using different methods and techniques. In this study, urban growth and urban growth variables are used as inputs; the effect size of the variables that affect urban growth are determined; and the growth possibility of the city is determined. Urban growth simulations have been compared with today's control model and different scenarios have been developed for the future. According to the simulation results, it is understood that the city, which develops in the west-northwest direction, will expand its borders and grow between and around Elazığ Boulevard and Şanlıurfa Boulevard.