Solaklı Çayı Havzası'nın (Trabzon) uygulamalı jeomorfolojisi

Abstract

İnsan-mekân arasındaki ilişkinin çok kuvvetli olduğu Solaklı havzasında yer yer insan mekân arasında ittifaklar yaşanmakta ve doğaya uyumlu ilişki sürdürülmektedir. Zaman zaman bu ittifaklar yerini insan-mekân çatışmasına dönüştürmekte ve topoğrafik zorlukların yanında doğal afetlerle mücade edilmektedir.Solaklı havzası Karadeniz kıyısından başlayıp güneyde Soğanlı dağlarının su bölümü hattına kadar devam eden hidrolojik bir havza özelliği gösterir. Yükseltinin çok kısa mesafelerde 3000 m'nin üzerine çıkması, eğim değerlerinin yüksek oluşu, şiddetli ve ekstrem yağış değerleri, jeomorfoloji, hidrografya ve bitki örtüsü gibi fiziki coğrafya özellikleri havza yaşamı üzerinde son derece belirleyici ve yönlendirici olmuştur. İnsan-mekân etkileşimi yerleşmelerin dağılışı ve dokusu, ulaşım, tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin tümünü şekillendirmektedir. Yerleşmeler daha çok sırtlar, vadi tabanlarının genişlediği alanlarda, heyelan sekilerinde ve yamaçlarda yoğunluk kazanırken sık ormanlık alanlar ve yüksek eğimli yamaçlarda azalmaktadır. Araştırma sahasının topoğrafik, hidrografik ve klimatik özellikleri havzada afetlerin (heyelan, kaya düşmesi, sel-taşkın, çığ) daha sık görülmesinin, ekonomi ve toplum üzerinde daha yıkıcı etkiler oluşturmasının başlıca nedenleridir. Havzada görülen ekstrem yağışlar sonrası sel karakterli afetler ve bunların tetiklemesi sonucu ortaya çıkan kütle hareketleri (heyelan, kaya düşmesi) afetin boyutunu daha da arttırmaktadır. Havzada alt yapı yatırımlarının artmasıyla bu tür afetlerden kaynaklı ekonomik kayıpların artması kaçınılmazdır.Solaklı havzasının coğrafik koşullarından kaynaklı bu olumsuzluklarına rağmen zengin bitki örtüsü çeşitliliği, flüviyal ve glasyal süreçlerle meydana gelmiş şekiller (buzul gölleri, Uzungöl, boğaz vadiler) ve yayla alanları havzanın doğal potansiyellerinden birkaçını oluşturur. Bu tür doğal potansiyele sahip lokasyonlar turizm çekiciliğine sahip mekânlardır. Nitekim son yıllarda Uzungöl-Demirkapı köyü ve sirk göllerine uzanan turizm rotalarının daha görünür hale gelmesi ve daha fazla yatırım almasının yanında yerli ve yabancı turist ziyaretlerinin artması bunu kanıtlar niteliktedir.`Solaklı Çayı Havzası'nın (Trabzon) Uygulamalı Jeomorfolojisi` adlı bu çalışmada havzanın fiziki ve beşeri özelliklerinin belirlenmesi ve bu özelliklere uygulamalı jeomorfoloji yaklaşımıyla havzadaki sorunların tespit edilmesi ve bu sorunlara çözüm önerilerinin getirilmesi amaçlanmıştır. Bu kapsamda saha araştırmasının yanında araştırmaya yön verecek verilerin temin edilmesi yoluna gidilmiştir. Araştırma dört bölüm olarak incelenmiştir. Birinci bölümde araştırma sahasının yeri ve sınırları belirlendikten sonra çalışmanın amaç ve yöntemi ortaya konmuştur. İkinci bölümde araştırma sahasında fiziki coğrafya özellikleri ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Üçüncü bölümde Solaklı havzasının topoğrafik özellikleri ile arazi kullanımı arasındaki ilişki belirlenmiştir. Dördüncü bölümde ise havzanın jeomorfolojik özelliklerinden kaynaklı problemler ortaya konularak çözüm önerileri sunulmuştur. Bu amaçla havzada sıklıkla görülen heyelan, sel-taşkın ve çığ gibi olaylara neden olan faktörler belirlenerek bu faktörlerin ağırlıklı çakıştırma, frekans oranı ve analitik hiyerarşi süreci (AHP) gibi yöntemler kullanılarak heyelan, sel-taşkın ve çığa duyarlı alanları gösteren tematik haritalar üretilmiştir. Üretilen bu haritalar çakıştırılarak havzanın yerleşim yeri risk haritaları üretilmiştir. Sonuç ve öneriler kısmında solaklı havzasında meydana gelen problemlere çözüm önerileri sunulmuştur. Bu kapsamda sel-taşkın, heyelan, çığ haritalarının çakıştırılmasıyla Solaklı havzası afet riski taşıyan alanlar belirlenmiştir.

In the Solaklı Basin, where the relationship between human and space is very strong, there are alliances between human and space, and a harmonious relationship with nature is maintained. From time to time, these alliances turn into human-space conflicts and natural disasters are struggled alongside topographic difficulties.The Solaklı basin shows the characteristics of a hydrological basin starting from the Black Sea coast and continuing to the water section of the Soğanlı Mountains in the south. Physical geography features such as elevation of more than 3000 m in very short distances, high slope values, heavy and extreme precipitation values, geomorphology, hydrography and vegetation have been extremely determining and directing on the life of the basin. Human-Space interaction, distribution and texture of settlements, transportation, agriculture and animal husbandry activities are shaped according to all these factors. While the settlements are mostly concentrated on ridges, areas where valley floors widen, landslide benches and slopes, they decrease in dense forest areas and high sloping slopes.The topographic, hydrographic and climatic features of the research area are the main reasons why disasters (landslide, rockfall, flood-overflow, avalanche) occur more frequently in the basin and cause more devastating effects on the economy and society. Flood-like disasters after extreme precipitation in the basin and the mass movements (landslide, rockfall) that result from their trigger increase the size of the disaster even more. With the increase in infrastructure investments in the basin, it is inevitable that economic losses due to such disasters will increase.Despite these negativities arising from the geographical conditions of the Solaklı basin, rich vegetation diversity, shapes formed by fluvial and glacial processes (Glacial lakes, Uzungöl, bosphorus valleys) and plateau areas are some of the natural potentials of the basin. Such natural potential areas are areas with tourism attractiveness. As a matter of fact, the tourism routes extending to Uzungöl-Demirkapı village and circus lakes have become more visible and have received more investment, as well as the increase in domestic and foreign tourist visits, which proves this.In this study named `Applied Geomorphology of the Solaklı Stream Basin (Trabzon)`, it is aimed to determine the physical and human characteristics of the basin and to identify the problems in the basin with the applied geomorphology approach to these features and to propose solutions to these problems. In this context, besides the field research, it is aimed to provide data that will guide the research. has been carried out.The research has been carried out in four parts. In the first part, after the location and boundaries of the research area were determined, the purpose and method of the study were revealed. In the second part, the physical geography features of the research area were discussed in detail. In the third chapter, the relationship between the topographic features of the Solaklı Basin and land usage was determined. In the fourth chapter, the problems arising from the geomorphological features of the basin are presented and solution suggestions were presented. For this purpose, the factors that cause landslide, flood-flood and avalanche, which are frequently seen in the basin, were determined and thematic maps showing the areas susceptible to landslide, flood-flood and avalanche were produced using methods such as weighted overlay and frequency ratio of these factors and analytical hierarchy process (AHP). By using these maps, settlement risk maps of the basin were produced. In the conclusion and suggestions part, solution suggestions are presented to the problems that occur in the left-handed basin. In this context, areas with disaster risk in the Solaklı basin were determined by overlaying flood-overflow, landslide and avalanche maps.