Geç Osmanlı Dönemi İstanbulu'nda eşyanın değişen rolleri üzerinden İstanbullu-eşya ilişkisi

Abstract

Geç Osmanlı Dönemi İstanbulu, Osmanlı siyasi otoritesinin bürokratik, iktisadi, sınai, eğitsel ve sosyal modernizasyona yönelik attığı adımların 19. yüzyılın geneline yayılan kapitalist dünya ekonomisiyle hizalanma süreciyle kaçınılmaz olarak ilişkilendiği, tarihsel sürecin getirdiği tüm çatışma ve uzlaşmaların cisimleştiği bir bağlamdır. 19. yüzyılın ikinci yarısında yaşanan dış ticaret patlaması sonucu yabancı tüketici ürünlerinin pazarda artan varlığı ve kentin geçirdiği sosyal, iktisadi ve fiziksel dönüşüm, kentte eşyayla ilişkili faaliyette bulunan aktörlerin faaliyetlerindeki ve bu aktörlerin bağlamla ilişkilenme biçimlerindeki değişimi de tetiklemiştir. Tez kapsamında eşya, üretim, ticaret, sergileme, tamir ve eğitim nesnesi olarak anlık ya da dönemlik dolayımlayıcılığıyla ön plana çıkan ve İstanbullu-eşya ilişkisinin geçirdiği dönüşümde rol oynayan hayati bir aktör olarak ele alınmıştır. Bu bağlamda eşyanın üretim, ticaret, sergileme, tamir ve eğitim nesnesi olarak, İstanbullunun tüketici, kullanıcı, üretici, tüccar, ticari temsilci, tamirci, yayıncı, yazar ve gözlemci kimlikleriyle girdiği etkileşimler ve bu etkileşimlerin İstanbul'un demografik, iktisadi ve kentsel panoramalarıyla olan ilişkisini irdelenmektedir. Bu panoramaların birleşimi ile oluşan genel görünümün kapsadığı, eşyanın üretimini, ticaretini, sergilemesini, satışını ve tamirini içeren bir eşya alt-panoraması belirlenmiş, bu alt-panoramanın genişletilmesi ve detaylandırılması için Şark Ticaret Yıllıkları'nın 1881-1914 yılları arası basımlarındaki İstanbul Meslekleri, İstanbul Adresleri ve İlanlar bölümleri analiz edilmiştir. Şark Ticaret Yıllıkları'ndaki kayıtlardan yola çıkarak izleri sürülen, bazıları bugüne kadar gölgede kalmış bir dizi kişi ve işletmenin İstanbul'un genel görünümüyle ilişkilenen faaliyetleri eşyanın anlık ya da dönemlik olarak ortaya çıkan dolayımlayıcılığıyla dönüşmüştür. Eşyanın dolayımlayıcılığıyla eylemlerinde farklı ölçeklerde değişim gözlenen aktörlerin hareketlenmeleri vasıtasıyla kurguladıkları yeni ilişkiler, parçası oldukları ya da yeni eylem biçimleriyle esnettikleri ilişki ağları, Aktör Ağ Kuramı'nın temel kavramları ışığında değerlendirilerek birer vaka olarak sunulmuştur.

This research examines the relationship between Istanbulites and household goods during the late Ottoman period. Istanbul is a context that showcases all the conflicts, negotiations and alignments that were brought by the historical process where the Ottoman State's one and a half century long attempts towards bueroucratic, economic, industrial, educational and social modernization inevitably interacted with the process of integration with the capitalist world economy and the West. As a result of the boom in foreign trade, in-flux of Western goods, re-configuration of bueroucratic, economic and educational organizations experienced in the second half of 19th century, the city went through a complex social, economic and urban transformation that inevitably triggered change in the actions of human actors that operated in fields related to household goods and how these actors re-positioned themselves in relation to the ever-transforming context of Istanbul. In this context, household goods as objects of production, trade, diplay, repair and education, are interpreted as mediators that emerged instantaneously or termly, and as crucial actors that took on roles that facilitated change in Istanbulite actors' (producers, customers, users, merchants, trade representatives, repairmen, publishers, writers and observers) actions. Through the analysis of the editions of Oriental Trade Directories published between 1881-1914, the research presents how certain actors operating in the fields related to household goods re-positioned themselves through the mediating role of certain household goods. Instantaneous or termly mediating roles that certain household goods played in the mobilization of certain human actors and thus in the transformation and expansion of the relationships between these actors are analyzed and presented as historical cases with reference to Actor-Network Theory's basic concepts.