Mâturîdî ve Râzî tefsirlerinde Mu'tezile eleştirilerinin mukayesesi

Abstract

Çalışmamız, İslam tefsir geleneğinde dirayet yöntemiyle kaleme alınmış eserlerin en etkili olanlarından Te'vilâtu'l-Kur'an ve Mefâtîhu'l-Gayb adlı tefsirleri, Mu'tezile eleştirileri bağlamında ele almaktadır. Bu doğrultuda Sünnî tefsir geleneğinde akılcı yaklaşımın öncülerinden olan Mâturîdî ve Râzî'nin ayetlerin anlaşılmasında aklı nassa mukaddem kılan Mu'tezile'ye karşı geliştirdiği tenkitler mukayeseli olarak ele alınmaktadır. Dolayısıyla incelediğimiz iki müfessir ve tefsirleri özelinde tefsirde mezhebî aidiyetin etkisi de mukayeseli bir biçimde örneklerle ortaya konulmaktadır. Bu çalışmanın sınırı ise i'tizâlî görüşlere yapılan eleştirilerin sadece her iki tefsirde de geçen ortak konulardan seçilmiş olmasıdır. Bu sınırlandırma, aynı zamanda tezimizde irdeleyeceğimiz problemin tarihsel kökenlerini ortaya koymakla birlikte derinlikli çalışma olanağı da sunmaktadır.Araştırmamızın ana aktörlerini oluşturan tefsirler, Mu'tezile eleştirilerine konu olan örnekler üzerinden üslup ve yöntem bağlamında mukayeseyi önemseyen bir bakış açısıyla irdelenmektedir. Bu doğrultuda araştırmamız, Mu'tezile'nin îtikâdî görüşlerinin ana esasları dikkate alınarak iki bölüm halinde oluşturulmuştur. Özellikle Mu'tezile'nin nassı anlamada oluşturduğu bu akılcı esasların tevhid ve adalet ilkeleri altında özetlenmesi bizim araştırmamızın bölümlerinin belirlenmesinde önemli bir faktör olmuştur. Söz konusu başlıklarda ortaya çıkan Ehl-i Sünnet ve Mu'tezile arasındaki ihtilaflı konular giriş mahiyetinde kısaca ele alındıktan sonra Mâturîdî ve Râzî tefsirlerinde o konuyla ilgili i'tizâli görüşlere yapılan tenkitler örneklerle işlenmektedir. Sonrasında söz konusu eleştirilerin bölüm sonlarında hem genel bir değerlendirmesi hem de mukayesesi yapılmaktadır. Çalışmamızın her başlığında önce Mâturîdî'nin daha sonra da Râzî'nin eleştirileri işlenirken mukayeseli bir üslubun sunulmasına dikkat edilmiştir. Bu kapsamda eleştirilere konu olan örneklerin tespitinde üslup ve yöntem açısından mukayese yapmaya elverişli olanlarının seçilmesine özen gösterilmiştir. Ayrıca seçilen örneklerin mümkün olduğunca müfessirlerin Mu'tezile algısı hakkında ipucu sunacak düzeyde olmasına dikkat edilmiştir. Bu haliyle çalışmamız, aynı zamanda iki müfessir arasında geçen zaman diliminde Sünnî tefsir geleneğindeki Mu'tezile kaygısının ve tepkisinin dönüşümünü incelemektedir. Ayrıca Sünnî tefsir geleneği içerisinde de ayetlerin yorumlanmasında mezhebî mensubiyetin etkisini ortaya koymaktadır.

Our study deals with the tafsirs of Te'vilâtu'l-Kur'an and Mefâtîhu'l-Gayb, which are among the most influential works written with the method of wisdom in the tradition of Islamic exegesis, in the context of Mu'tazila criticism. In this direction, the criticisms developed by Mâturîdî and Razi, who are the pioneers of the rational approach in the Sunni tafsir tradition, against Mu'tazila, who made reason preceded in understanding the verses, are handled comparatively. Therefore, the effect of sectarian affiliation in tafsir is presented with examples in a comparative way, especially for the two commentators and their tafsir that we have examined. The limit of this study is that the criticisms made to the i'tizâlî views are only selected from the common topics in both tafsirs. This limitation not only reveals the historical roots of the problem that we will examine in our thesis, but also offers the opportunity to study in depth.The tafsirs, which constitute the main actors of our research, are examined with a perspective that attaches importance to comparison in terms of style and method through the examples that are the subject of Mu'tazila criticism. In this direction, our research has been formed in two parts, taking into account the main principles of Mu'tazila's theological views. In particular, summarizing these rational principles that Mu'tazila created in understanding the scriptures under the principles of tawhid and justice has been an important factor in determining the sections of our research. After the controversial issues between the Ahl as-Sunnah and the Mu'tazila, which emerged in the aforementioned titles, are briefly discussed as an introduction, the criticisms made to the strict views on that subject in the tafsir of Mâturîdî and Razi are handled with examples. Afterwards, both a general evaluation and comparison of these criticisms are made at the end of the chapters. In each title of our study, while the criticisms of Mâturîdî and then Râzî were processed, attention was paid to presenting a comparative style. In this context, in the determination of the examples that are subject to criticism, care was taken to select the ones that are suitable for comparison in terms of style and method. In addition, attention was paid to ensure that the selected samples were at a level to provide clues as much as possible about the Mu'tazila perception of the commentators. In this state, our study also examines the transformation of Mu'tazila anxiety and reaction in the Sunni tafsir tradition in the time period between the two commentators. It also reveals the effect of sectarian affiliation in the interpretation of verses within the tradition of Sunni tafsir.