Erken dönem sûfîlerinde insanın hakikati ve ahlâk: Hâris el-Muhâsibî Cüneyd-i Bağdâdî Hallâc-ı Mansûr

Abstract

Bu çalışma, erken dönem tasavvuf literatüründe üç sûfî müellifin – Hâris el-Muhâsibî, Cüneyd-i Bağdâdî ve Hallâc-ı Mansûr- insanın hakikati ve ahlâk hakkındaki yaklaşımlarını incelemeyi amaçlamaktadır. Tezin birinci bölümünde, sûfîlerin insan tanımları, ikinci bölümde insanın nihai gayesi, üçüncü bölümde ahlâkî ve manevî kemâlin elde edilmesinde yöntem meselesi, dördüncü bölümde bilgi-eylem ilişkisi, son bölümde ise kötülük problemine yer verildi. Böylece `İnsan nedir?` `İnsanın doğuştan getirdiği verili/belirlenmiş bir doğası var mıdır?` `İnsan nihai bir gayeye sahip midir ve sahipse bu ne türden bir gaye olabilir?` `İnsanın fiziksel değişiminden bahsettiğimiz gibi onun epistemik ve ahlâkî değişiminden bahsetmemiz mümkün müdür?` `Dahası insan kaderin yazgısına bağlı olarak mı yahut özgür bir iradeyle mi varlığını sürdürmektedir?` `Nihai gayesine ulaşan kâmil insanın nitelikleri nelerdir?` `İnsanda kötülüğün kaynağı nedir?` yönündeki sorulara mezkûr üç mutasavvıfın sundukları yaklaşım ve çözümleme modelleri tespit edilmeye çalışıldı. Bu nedenle söz konusu üç sûfî düşünürün sadece kendi düşüncelerini izhâr etmeleriyle yetinilmeyerek tez problematiği çerçevesinde her birinin yaklaşımları tek tek tespit edilmek suretiyle önce analiz sonra sentez yoluna gidilerek böylece nispeten dağınık olarak yürüttükleri tartışmalar yapısalcı bir çerçevede yeniden inşâ edildi. Tez çalışmamız neticesinde ilk dönemde yaşamış üç sûfînin tasavvufun insan görüşünü oluşturan temel yaklaşımları kendi sistemlerinin içinde barındırmakla birlikte, dinî düşünce geleneği içerisinde özgün bir insan tanımına sahip oldukları sonucuna ulaşıldı.Anahtar Kelimeler: Tasavvuf, İnsanın Hakikati, Ahlâk, Hâris el-Muhâsibî, Cüneyd-i Bağdâdî, Hallâc-ı Mansûr.

This study aims to analyze the approaches of the three Sufis, namely Harith al-Muhasibi, Junayd of Baghdadi, and Mansur al-Hallaj, on the truth and morality of man in the early period of sufi literature. The first chapter includes the human definitions of the Sufis, the second chapter covers the final goal of the human, the third chapter examines the method to achieve moral and spiritual maturity, the fourth chapter discusses the relationship between knowledge and action while the last chapter touches upon the problem of evil. Therefore, the thesis tries to explore the approaches and solutions suggested by the afore-mentioned sufis to address the questions such as `What is the human?`, `Does the human have a given/determined natal nature?`, `Does the human have a final goal and, if so, what kind of goal is it?`, `Is it possible to talk about the epistemic and moral change of the human as we talk about the physical change of human?`, `Does the human live according to the destiny or according to his/her free will?`, `What are the attributions of the perfect human, who has reached his/her final goal?`, and `What is the root cause of evil in humans?`. For this reason, the study is not limited by solely showing the thoughts of these three sufis, thus, their relatively disorganized discussions are rebuilt in a structuralist framework through analyzing following synthesizing the approaches of each within the dissertation problematic. The dissertation thesis has concluded that although the major approaches, which establish the perspective of sufism on human understanding, of the three sufis, who lived in the early periods of sufism, are included in their own systems, they have an authentic definition of human in the tradition of religious thought.Keywords: Sufism, Truth of Man, Morality, Harith al-Muhasibi, Junayd of Baghdadi, Mansur al-Hallaj.