Muhȃsibȋ'nin tasavvuf düşüncesinde vicdan

Abstract

Vicdan, ahlâk felsefesi psikoloji, kelam gibi pek çok ilim alanında tanımlanmış ve mahiyetine yönelik çalışmalar yapılmıştır. Ahlâkı tanrı-insan ilişkisi boyutu ve pratik yönüyle ele alan tasavvuf alanı çalışmalarında ise henüz bu tür bir araştırmaya rastlanmamıştır. İnsana doğuştan verilen yetilerin en ideal ahlâk için nasıl kullanılmalıdır sorununa odaklanan sûfî düşüncede vicdan nasıl anlaşılmaktadır? Bu soruyu tasavvuf düşüncesine dair ilk sistematik eserlerin sahibi olarak bilinen Muhâsibî'de araştırdık. Bu çalışma tasavvufta vicdan anlayışına dair bir giriş niteliğindedir.Bu çalışma Muhâsibî'nin tasavvuf düşüncesinde vicdan konusunu ele almaktadır. Ahlâk düşüncesini marifet-i nefs ve muhasebe üzerine kuran Muhâsibî'de vicdan, zamir kavramı altında incelenmiştir. Eserlerinde kavramın geçtiği yerler ve ahlâk düşüncesinden edinilen bilgiler ışığında vicdan görüşü ortaya konmuştur. Muhâsibî düşüncesinde vicdanın bilişsel temeli, gerçekleşme seyri ve ahlâken kemali gibi yönleri yansıra yanılgılarına da değinilmiştir.Vicdanın Antik Yunan-Roma- Hristiyan düşüncesine uzanan kavramsal kökeni ve İslam düşüncesinde anlaşılma biçimleri ve vicdana dair teoriler etrafında temellendirilen bu çalışma Muhâsibî'nin akıl, kalp, duyular, havâtır olarak zikrettiği yetilerin nefsle ilişkisi ve vicdanın bilişsel temeli bakımından irdelenmiştir. İnsana verilen yetilerin en doğru bilgi kaynağından beslenerek gelişen ahlâki bilincin süreçleri içinde vicdanın gerçekleşme seyrine yer verilmiştir. Muhâsibî'nin tasavvuf düşüncesinde vicdan incelendiğinde o bir ahlâk eğitimi modeli önermektedir. Ona göre vicdanın işlevi en gizli bilgilerin bile Allah'ın bilgisinde olduğu farkındalığı ile amelde bulunmaktır. Bu türden bir farkındalık ahlâki bakımdan kişiye dinamik bir yapı kazandırmaktadır. Muhasebe ise ahlâki bilinci dinamizm kazandırmaktadır. Vicdan gelişmeye açık ve yanılan yönleri ile kişiyi ahlâken ulaştıracağı gaye bakımından kazanımları kaybedilmemelidir. Muhâsibî, ahlâkın sürekliliği ve ahlâki bilinçte gelinen noktayı muhafaza için ilim ve zühd hayâtını önermektedir.

Conscience; It has been defined in many fields of science such as ethics philosophy, psychology, and theology, and studies have been conducted regarding its importance. In the field of Sufism, which deals with ethics in terms of the dimension and practical aspects of the relationship between god and human, no such research has yet been encountered. How is conscience understood in Sufi thought which focuses on the question of how should the innate abilities be used for the most ideal morality? We investigated this question in Muhasibi, who is known as the owner of the first systematic works on Sufi thought. This study is an introduction to the understanding of conscience in Sufism.This study deals with the issue of conscience in Muhasibi's Sufi thought. Conscience, which established his ethics thought on exquisite genius and accounting, was studied under the concept of damir. In the light of the places where the concept is mentioned in his works and the information obtained from the ethic thought, his view of conscience has been revealed. In the thought of Muhasibi, in addition to aspects such as the cognitive basis of conscience, the course of its realization and moral perfection, its errors are also mentioned.This study, which is based on the conceptual origins of conscience extending to the Ancient Greek-Roman-Christian thought and the ways of understanding in Islamic thought and theories about the conscience, is examined in terms of the relationship between the abilities that Muhasibi referred to as mind, heart, senses, intuit with the nafs and the cognitive basis of conscience… The course of the realization of conscience is included in the processes of ethic consciousness that develops by feeding from the most accurate information source of human abilities.When the conscience is examined in Muhasibi's Sufi thought, he suggests a model of ethic education. According to him, the function of conscience is to act with the awareness that even the most secret information is in the knowledge of Allah. This kind of awareness gives the person a dynamic structure in ethic terms. Accounting, on the other hand, gives dynamism to the ethics awareness. Conscience is open to improvement and its gains should not be lost in terms of its ethic purpose and its wrong aspects. Muhasibi suggests the life of science and zuhd in order to maintain the continuity of ethics and the point reached in ethic consciousness.