Gelenek, Modernleşme ve Din Ekseninde Ahmet Hamdi Tanpınar'ın `Huzur` ve `Saatleri Ayarlama Enstitüsü` romanlarında toplumsal değişmenin doğası

Abstract

Batılı modernleşme sürecinin toplumsal dokuda ve bireyin dünyasında yol açtığı değişimi, başka bir ifadeyle huzursuzluğu, kaleme aldığı romanların merkezine taşıyan önemli yazarlardan biri de Ahmet Hamdi Tanpınar'dır. Bütün edebî ve düşünsel yeteneğini, bu değişimin toplumsal yapıda ve bireyin dünyasında yarattığı bunalımı anlamaya, yorumlamaya adamış modern bir yazar olan Tanpınar'a göre; Türk edebiyatı, dolayısıyla Türk romanı da, esasen `medeniyet değiştirmesi` nin getirdiği buhranla başlar. Tanpınar, Batılı modernleşme sürecine yönelik eleştirilerini `medeniyet değiştirmesi` kavramlaştırmasından hareketle ortaya koyarken, bu konudaki çözüm arayışlarını `devam ederek değişmek değişerek devam etmek` düşüncesi ekseninde dile getirir. Çünkü yazar, kültürel hafızanın geleceğe sağlam bir biçimde aktarılabilmesi için, mâzi ve âti arasında güçlü bağların kurulması gerektiğine inanır, mâziyi, `şimdi` yi zenginleştirecek bir imkân olarak görür. Kısaca Tanpınar'a göre; Osmanlı'dan Cumhuriyet'e devam eden Batılı modernleşme sürecinde esas olan, öncelikle kültürel sürekliliğin sağlanmasıdır. Bunun gerçekleşebilmesinde, `değişerek devam etmek devam ederek değişmek` düşüncesinin toplumda, devlette hayatiyet kazanması Türkiye'nin zihinsel ve ruhsal bütünlüğü bakımından son derece önemlidir. Araştırmada, önce söz konusu kavramları dışardan kuşatan daha geniş bir kavramsal ve teorik çerçeve içinde, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e devam eden Batılı modernleşme süreci değerlendirilmiştir. Sonra Tanpınar'ın zihniyet dünyası, yazarı etkileyen, besleyen kaynaklar dikkate alınarak kültürel süreklilik düşüncesinin ışığında ortaya konulmaya çalışılmıştır. Son olarak; yazarın Batılı modernleşmenin toplumsal yapıda ve bireyin dünyasında yol açtığı huzursuzluğu, yabancılaşmayı anlatan en önemli iki romanı; `Huzur` (1948) ve `Saatleri Ayarlama Enstitüsü` (1954) sosyolojik bir bakış açısıyla ele alınarak incelenmiştir.

Ahmet Hamdi Tanpınar was one of the important authors who took changes at social structure and individuals' world in other words being unrest to the center of his novels. According to Tanpınar who dedicated all literary and ideational talent to comprehend and interpret the unrest in social structure and individuals' world created from this social change, Turkish literature therefore Turkish novel started with this depression caused from civilization change. Suggesting his criticisms on Western modernism process from civilization change concept, he expressed his solutions in the context of 'to change by proceeding, to proceed by changing' idea. Because the author believed in establishing strong bonds between the past and future, he spotted the past as an opportunity to enrich the present. In brief, according to Tanpınar, the essential thing in process of Western modernization from Ottoman to Republic was to provide cultural continuity first. To make this happen realizing the idea of 'to change by proceeding, to proceed by changing' in community and state was significant for Turkey's mental and spiritual integrity. In the study Western modernization process from Tanzimat to Republic is evaluated in a conceptional and theoric frame encircling from outside first. Later, Tanpınar's mentality world is tried to be put forward regarding sources that effected the author. Finally, his two important novels 'Time Regulation Institute (1954) and Mind at Peace (1948) narrating the unrest Western modernism created in social structure and individuals' world is analyzed with a sociological aspect.