Osmanlı Devleti'nde kapitülasyonların kaldırılması meselesi

Abstract

Kapitülasyonlar, bir devletin başka bir devlete ayrıcalıklar sağlaması anlamına gelir. Bu ayrıcalıklar genellikle siyasi, ekonomik, adli ve hukuki alanlarda belirli hak ve muafiyetleri içerir. `Kapitülasyon rejimi` Osmanlı Devleti kurulmadan önce de uygulanmıştır. Daha önceden uygulanan bu sistemi Osmanlı yönetimi, ekonomik ve siyasi çıkarları doğrultusunda genişleterek kullanmaya devam etmiştir. Devlet 16. yüzyıldan itibaren ülkeye yabancı tüccar çekerek onların iş yapabilmesini kolaylaştırmayı amaçlamıştır. Bunun için yabancı devletlere ticaret yapma izni verilmiştir. Bu, devletlerin Osmanlı topraklarında kendi yasalarını uygulama hakkını elde etmeleri anlamına gelmektedir. Antlaşmalar ile Batılı devletler, ticaretlerindeki vergi ve diğer mali kısıtlamaların çoğundan muaf tutulmuştur. Ayrıca Batılılar, Osmanlı topraklarında ikamet ve seyahat etme, kendi dillerinde okul açma, konsolosluk mahkemelerinde yargılanma, din ve geleneklerini rahatça uygulama gibi kişisel ve hukuki ayrıcalıklar da elde etmiştir. Osmanlı Devleti kapitülasyonlarla ticaret yollarını canlı tutmayı, Avrupa devletlerinde üretilen ve ihtiyaç duyduğu mamullere kolayca erişim sağlamayı ve nakit akışına her zaman muhtaç olan hazinesini gümrük vergileriyle doldurmayı hedeflemiştir. Ayrıca Katolik Hristiyan Avrupa'yı parçalamak gibi siyasi amaçlarla da kapitülasyonlar verilmiştir.Osmanlı Devleti'nin Batı karşısında 17. yüzyılın sonunda başlayan siyasi, askerî ve mali yönden geri kalma süreci, Avrupa ile arasındaki güç ilişkilerinin önemli ölçüde değiştiği 19. yüzyılda tamamlanmıştır. Osmanlı aleyhine çalışan Batılılar, bu süreçte daha kolay ve kısa zamanda sonuç elde etmeye başlamıştır. Osmanlı Devleti ise bu zaman diliminde kapitülasyonları sınırlandırmak ve kendi ekonomik çıkarlarını korumak için çeşitli girişimlerde bulunmuştur. Bu çalışma ile Osmanlı Devleti'nin 16. yüzyılda verdiği ilk kapitülasyon antlaşmasından başlayarak yaklaşık dört asırlık bir süreçte kapitülasyonların Osmanlı siyasi, mali, adli ve hukuki yapısında yol açtığı zafiyetleri bir bütün olarak tespit etmeyi ve değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Bu tezde kapitülasyonlarla beraber, kapitülasyonlara karşı Osmanlı bürokrasisinin ve aydın kesimin refleksine de yer verilmiştir. Çalışma kapitülasyonların kaldırılma sürecini bir mesele olarak ele alarak, Osmanlı Devleti'nin son dönemine dair yapılacak çalışmalara katkı sağlamayı amaçlamıştır. Ayrıca kapitülasyonlar konusunu ele alan tarihçilerin yanı sıra, farklı disiplinlerin yararlanabileceği bir çalışma olması hedeflenmektedir.Araştırma, kapitülasyonların tarihsel bir perspektiften incelenmesini ve Osmanlı Devleti'nde meydana getirdiği suistimal ağının anlaşılmasını amaçlamaktadır. Çalışma boyunca kapitülasyon sisteminin kökeni, gelişimi ve yaygın kullanım nedenleri anlaşılmaya çalışılarak rejimin devletlerin güç dengeleri üzerindeki etkileri analiz edilmiş ve kapitülasyonların sonuçlarına ilişkin örnekler incelenmiştir. Tez özellikle kapitülasyonların, Osmanlı Devleti'nin son dönemlerindeki etkilerine odaklanmaktadır.

Capitulations mean that a state grants privileges to another state. These privileges usually include particular rights and exemptions in political, economic, judicial and legal domains. `The capitulation regime` was implemented before the foundation of the Ottoman Empire. The Ottoman administration continued to use this system by expanding it in line with its economic and political interests. The empire aimed to attract foreign merchants to the country and facilitate them to conduct business from the 16th century. To this end, foreign states were granted trade licence. This meant that the states acquired the right to apply their own laws in the Ottoman territory. Western states, with the treaties, were exempted from most of the taxes and other financial restrictions on their trade. Western citizens also acquired private and legal privileges such as the right to reside and travel in Ottoman territory, to open schools in their own languages, to be tried in consular courts and to practice their religion and customs freely. The Ottoman Empire aimed to keep the trade routes alive through capitulations to provide easy access to the goods produced and needed by the European states and to fill its treasury, which was always in need of cash flow with customs duty. Capitulations were also granted for political purposes such as breaking up Catholic Christian Europe.The political, military, and financial decline of the Ottoman Empire against the West, which began at the end of the 17th century, reached its peak in the 19th century, when power relations between the Ottoman Empire and Europe changed radically. Western states operating against the Ottoman Empire started to get results in a shorter time and easier way in this period. The Ottoman Empire, on the other hand, made various attempts to limit the capitulations and protect its own economic interests in this period. This study aims to identify and evaluate the weaknesses that capitulations caused in the Ottoman political, financial, judicial and legal structure over a period of approximately four centuries, starting with the first capitulation treaty granted by the Ottoman Empire in the 16th century. This thesis addresses the identification and evaluation of capitulations as well as the responses of bureaucracy and intelligentsia of Ottoman Empire to the capitulations. The study also aims to contribute to the studies on the last period of the Ottoman Empire by addressing the process of abolition of capitulations as a question. Furthermore, this study is intended to be research that can be used by other disciplines as well as historians who are interested in the issue of capitulations.This study aims to examine capitulations from a historical perspective and to understand the network of abuses that they caused in the Ottoman Empire. The study seeks to understand the origin, development and reasons for the widespread use of the capitulation system, to analyse the impact of the regime on the balance of power between states and to examine examples of the consequences of capitulation. In particular, the thesis focuses on the effects of the capitulations in the last periods of the Ottoman Empire.