Hâkim Mehmed Efendi'nin `Hecsü'l-Hâcis ve Hemsü'n-Nâ'is` adlı lûgatı (inceleme-tenkitli metin)

Abstract

Kelime anlamı itibariyle bir dilin bütün sözcük ve deyimlerini veya belli bir alandakikelimelerini, belli bir dönemde kullanılmış olan sözcük ve deyimlerin abece sıralamasınauygun verilerek, anlamların açıklandığı ve başka dillerdeki karşılıklarını gösteren eserleresözlük denilmektedir. Kültür ve medeniyetimizde kendisine önemli bir yer edinen sözlükler,bir milletin edebî hafızası konumunda olmakla birlikte Türk kültür ve edebiyatında önemlibir yere sahiptir. Bu sözlüklerden bir tanesi de 18. yüzyılda tercüme yoluyla hazırlanan vetasavvuf edebiyatı için önem arz eden `Hecsü'l-Hâcis ve Hemsü'n-Nâ'is`tir.Bu çalışmanın amacı, 18. yüzyılda yaşamış şair/ tarihçi/ devlet adamı Hâkim SeyyidMehmed Efendi'nin `Hecsü'l-Hâcis ve Hemsü'n-Nâ'is` adlı tercüme eserinin ilmîyöntemlere göre hazırlayarak sözlükçülük alanında yapılacak olan çalışmalara kaynaklıkedebilecek bir metin oluşturmaktır. İyi düzeyde Arapça ve Farsça bilen Seyyid MehmedEfendi'nin İbnü'l-Arabî'den çevirdiği eser, tasavvufî terimleri ihtiva etmesi ve manzummensur bir şekilde hazırlanması açısından dikkat çekicidir. Her meslek erbabının bir diliolduğu gibi tasavvuf erbabının da kendine özgü bir dili mevcuttur. Sûfilerin kendi aralarındaanlaşılabilir bir dil ağı oluşturmaları ve buna önem vermeleri tasavvuf cereyanı açısındanönem arz etmektedir. Çalışmamızı oluşturan tasavvufî ıstılâhlar işte bu dil ağı içerisindekendine yer edinmiş terimlerden müteşekkildir. Eserde yer alan tasavvufî terimleri tasavvufliteratürüne kazandırmak ve sözlükçülük geleneğine bakıldığında alışılmışın dışında hazırlanmış olan bu sözlükde kullanılan metotun ilim dünyasına tanıtılması önemli birhusustur. Yapılan bu çalışmada Türk Sözlükçülük Geleneği, Osmanlı Sahasında SözlükçülükGeleneği, Cumhuriyet Sonrasında Sözlükçülük Geleneği ile Cumhuriyet Dönemi TaavvufîSözlükler hakkında genel bilgiler verilmiştir. Akabinde Hâkim Seyyid Mehmed Efendi'ninhayatı, edebi kişiliği ve eserlerine değinilmiştir. Üç nüshası tespit edilen eserin, İstanbulMillet Kütüphanesi Ali Emiri nüshası müellif hattı olması sebebiyle karşılaştırılmalı metindeana nüsha olarak temel alınmış ve ilmî transkripsiyon sistemine uygun olarak günümüz Latinharflerine aktarımı yapılmıştır. Karşılaştırmalı metin hazırlandıktan sonra eser, şekil vemuhteva açısından incelemeye tâbi tutulmuştur.Anahtar Kelimeler: Hâkim Seyyid Mehmed Efendi, Hecsü'l-Hâcis ve Hemsü'n-Nâ'is.Sözlükçülük, Tasavvufî Istılâhlar.

In terms of word meaning, all words and phrases of a language or words in aparticular area, given according to the abece order of words and phrases used in a certainperiod, the works that describe the meanings and their counterparts in other languages arecalled dictionaries. In addition to being in the literary memory of a nation, dictionaries havean important place in Turkish Culture and literature. One of these dictionaries is prepared bytranslation in the 18th century `Hecsü'l-Hâcis ve Hemsü'n-Nâ'is` which is important forsufism literature.The aim of this study is that of the poet / historian / statesman Hâkim Seyyid MehmedEfendi's who lived in the 18th century `Hecsü'l-Hâcis and Hemsü'n-Na'is` according to thescientific methods of the translation work prepared in the field of lexicography to create atext that may be the source of the work. Seyyid Mehmed Efendi, who knows advancedArabic and Persian, the work translated from İbnü'l-Arabî, It is noteworthy for its inclusionof Sufî terms and its preparation in a manzum-mensur manner. Just as every profession hasa language, Sufism has its own language. It is important for Sufis to have an understandablelanguage network among themselves and to give importance to it in terms of the Sufismmovement. Sufi terms that make up our work, it is composed of the terms that have takentheir place within this language network. It is important to introduce the method used in thislexicology, which is unusually prepared given the lexicology tradition, to the world ofScience and to introduce the terms of Sufism in the work into the sufi literature.In the study, the life literary personality and works of Hâkim Sayyid Mehmed Efendiare given general information about the terms Sufism and Sufism. After that, generalinformation about Turkish lexicography tradition, Ottoman lexicography tradition,lexicography tradition after the Republic and Tafi dictionaries of the Republican period weregiven. Three copies of the work identified, Istanbul Millet Library Ali Emiri copy was basedon the main copy in the comparable text and transferred to today's Latin letters in accordancewith the scientific transcription system. After the comparative text has been prepared, thework has been examined in terms of its shape and content.Key Words: Hâkim Seyyid Mehmed Efendi, Hecsü'l-Hâcis and Hemsü'n-Nâ'is,Lexicography, Sufi terms.