Alaş Hareketi ve Azerbaycan Milli Hareketi, karşılaştırmalı inceleme

Abstract

1917 Şubat Devrimi ve I. Dünya Savaşı'nın sonucunda, Rusya İmparatorluğu'ndakihalkların hayatında yeni bir dönem başladı. Kafkaslar ve Batı Türkistan'da yenidenbağımsızlık ümitleri güçlendi. 1917 yılında Batı Türkistan'da Kazak Türkleri'nin AlaşOtonomisi kuruldu. 1918 yılında da Azerbaycan, komşuları Gürcistan ve Ermenistan'ınardından bağımsızlığını ilan etti. 20. yüzyılın başında karşılaştığımız bu olayların kökenleridaha eskiye, 19. yüzyılın ortalarına kadar uzanıyordu. Batı Türkistan ve Kafkasya'da eğitimve kültürün gelişmesi, 1905 yılında Rusya'da meşrutiyet çalışmaları ve Devlet Duması'nınfaaliyete başlaması, Rusya sınırları içindeki Türk aydınların Duma'ya milletvekili olması,diğer Türkler arasında olduğu gibi Batı Türkistan ve Kafkasya'nın da bundan sonrakıkaderine etkisini gösterdi. 19. yüzyılda bu iki halkın aydınları 20. yüzyılın başlarındayetişmiş nesiller üzerinde etkili olmuş, kendi halklarının kaderlerini değiştirebileceğigücünü hissetmelerine yardım etti. Alaş hareketinin aktif üyeleri Alihan Bökeyhan, AhmetBaytursınov, Mîr Yâkub Dulatov, Mustafa Çokay, Mağcan Cumabayev, MuhammetcanSeralin gibi aydınların, Çokan Velihanov, Abay Kunanbayev ve Ibıray Altinsarıulı gibi birönceki nesil münevverlerden etkilenmemesi mümkün değildi. Oluşmuş tarihî şansıdeğerlendirmek üzere, Abbas Kulı Ağa Bâkıhanlı, Mirza Şefî Vâzıh, Mirza Kâzım Bey,Mirza Feth Ali Ahundzâde, Hasanbey Melikzâde Zerdâbî gibi aydınlardan etkilenenMehmet Emin Resulzade, Feth Ali Han Hoyski, Ali Merdan Topçubaşı, AbdürrahimBey Hakverdili ve diğer aydınlar da 1918 yılında Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'ni kurdular.1906 yılında Batı Türkistan'da kurulmuş Anayasal Demokrat Partisi 1917 yılında AlaşPartisi'ne, aynı yılın sonundaysa otonom cumhuriyete dönüştü. 1905 yılında Azerbaycan'dapartiler kurulmaya başlar, 1911 yılında Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'ni yönetecek olanMüsavat Partisi kuruldu ve bu parti 1917 yılından itibaren faaliyete geçti. Bu tezde,Azerbaycan ile Kazakistan'da devlet kurulması yolunda atılan adımlar, bu devletleri kurmakiçin aydınların izledikleri yol ve bu yolda verdikleri mücadeleler kıyaslanmış, bu iki Türkhalkının 19. yüzyıl ve 20. yüzyılın başları tarihindeki faaliyetler ve sonuçlarkarşılaştırılmıştır.

The results of the February Revolution in 1917 and the World War I led to a new era in thelife of the nations within the Russian Empire. Hopes for independence strengthened again inthe Caucasus and Central Asia. In 1918, Azerbaijan declared its independence, afterneighboring Georgia and Armenia. Alash Orda autonomy of the Kazakhs was established inTurkestan region in 1917. These events that we encountered in the beginning of the 20thcentury take their roots since the middle of the 19th century. The development of educationand culture in Turkestan and the Caucasus, the conversion of Russia into a legitimate statefrom 1905 and as a result of this, Imperial Duma started to operate in the same year, and theTurkic intelligentsia became deputies in the Duma. All these facts showed their effect on thenext stages of these two regions. The intellectuals of these two nations in the 19th centuryhelped their nations feel the power to change their destiny among the generation that grewup in the early 20th century. The intellectuals such as Alikhan Bukeikhan, AhmetBaytursinov, Mustafa Shokay, Mirjaqip Dulatuli, Magjan Jumabayev, MuhammetjanSeralin were affected by a previous generation intellectuals such as Chokan Valikhanov,Abay Kunanbayev and Ybyrai Altynsarin. The intelligentsia of the 20th century-Azerbaijan,such as Mammad Amin Rasulzade, Fatali Khan Khoyski, Alimardan Topchubashov,Abdurrahim bey Hagverdiyev, Nesib Yusifbeyli, who established the Republic ofAzerbaijan in 1918 to evaluate the historical chance, must be influenced by earlierintelligentsia such as Abbasgulu Bakıkhanov, Mirza Shafi Vazeh, Alexander Kasimovich(Mirza Alexander) Kazembek, Mirza Fatali Akhundov, Hasan bey Zardabi, and AgaogluAhmed bey. The Constitutional Democratic Party, which was established in Turkestan in1906, progressed as the Alash Party in 1917 and turned into autonomous republic at the endof the same year. The establishment of Parties in Azerbaijan started in 1905, and in 1911,the Musavat party was established to manage the Democratic Republic of Azerbaijan, andthis party had been legal