21. yüzyılda inşâ edilmiş bir Mevlevîhâne: Gaziantep Mevlevîhânesi ve ritüelleri

Abstract

Müzikoloji perspektifi çerçevesinde gerçekleştirilen bu araştırma çalışmasında, Gaziantep Mevlevihanesinde yürütülen ritüeller ve müzik pratikleri ele alınmış, gerçekleştirilen ritüelleri ibadet ortamında kullanılan semboller ve ayin müziğini kapsayacak şekilde ortaya çıkarma, işlevsel ve kavramsal düzeyde yorumlama ile Gaziantep kentinin kültürel dokusu ile mevlevihanede yürütülen ritüelleri ilişkilendirme amaçlanmıştır. Araştırma tasarımı, başta Mevleviler olmak üzere Rifai ve Kadiri gibi farklı renkteki sufi toplulukların birlik söylemi çerçevesinde yürüttüğü mevlevihanedeki ritüellerin inanç-müzik pratiklerine, kültürün sembolik anlam dünyasına nasıl yansıdığını ve işlevlerinin neler olduğunu ortaya çıkaran sorular üzerine yapılandırılmıştır. Bu bağlamdaki çalışma, nitel araştırma geleneği kapsamında durum çalışması, sözlü tarih anlatısı ve netnografi desenleri kullanılarak yürütülmüştür. Araştırmaya dayalı veri toplama teknikleri olarak katılımcı gözlem, derinlemesine, yarı yapılandırılmış ve yapılandırılmış görüşme tekniklerinin yanı sıra alan notları, alan günlüğü ve doküman inceleme yöntemleri kullanılmıştır. Ortaya çıkan veri setinin analizi, betimsel analiz ve içerik analizi yöntemi ile gerçekleştirilmiştir. 2019-2022 yılları arası yürütülen alan çalışmasında `Mevlevi mukabelesi` ve `Rifai meşki` ritüellerine katılım sağlanmıştır. Gözlem ve görüşmelere yönelik veriler için ses, video ve fotoğraf kayıt tekniklerinden yararlanılmıştır.Araştırma verilerinden hareketle Gaziantep Mevlevihanesinin mekânsal açıdan tarihi mevlevihanelerin kültürel mirasını temsil eden ritüelleri ve sembolik uygulamalarıyla birlikte kent kültüründeki diğer sufi ekolleri de çatısı altında birleştiren birlik söylemi çerçevesinde ritüellerin yürütüldüğü kendine özgü bir eklektik yapı arzeden bir inanç merkezi olduğu, bu bağlamda başta Mevleviler olmak üzere Rifai ve Kadiri gibi sufi toplulukların mekânda birleşerek ritüellerini yürütebildikleri birleştirici bir yapı ve yeni bir inanç-müzik organizasyonu özelliğini bünyesinde toplayan özgün, geçişken, örneğine pek sık rastlanmayan bir kimliği ve rolü bulunduğu anlaşılmıştır. Bu yapının ritüel yürütülen en önemli kısmı olan meydan-ı şerif; söz konusu ekolleri temsil eden sembollerin konumlandırılarak kutsiyet atfedilen, birlik ruhunun canlandırıldığı ve bu manadaki Muhyiddin İbn Arabi'nin vahdet-i vücut felsefesine bağlı varlığın birliği anlayışını işaret eden ayna, ışık ve harf sembolizminin ritüel içi ve ritüel dışı metaforik unsurlarla bütünleştirildiği mekânın en önemli yerini temsil ettiği görülmüştür. Gaziantep Mevlevihanesinde gerçekleştirilen müzik eğitimi faaliyetleri ve Türk İslam sanatlarından hüsn-ü hat, tezhip ve ebru çalışmalarının tarihi mevlevihanelerin sahip olduğu güzel sanatlara yönelik birikimin sosyokültürel hayatta sürdürülebilir ve aktarılabilir olmasına örnek teşkil eden, topluluğun bu geleneksel kültürü yeniden canlandırma anlayışını desteklediği tespit edilmiştir. Mevlevihanede yürütülen Mevlevi mukabelesinin ve Rifai meşkinin; topluluğun kültürel belleğinde sembolik anlamlarıya yeniden inşa edilen birlik ruhuna baştan sona kadar müziğin eşlik ettiği, mekânla özdeşleşen inanca yönelik kültürel kodların aktarımında bir hatırlatıcı olarak sembolik tasavvur ve tasvirlerin dili ve katılımcılar arasındaki ortak hafıza zemininde birleştirici bir işlevi olduğu anlaşılmıştır. Bununla birlikte mevlevihanede yürütülen Mevlevi ayini şerifleri ve Rifai meşki pratiklerinin tüm bileşenleri ile mekânsal bağlam açısından Osmanlı / Türk müziğinin referens noktalarından birini temsil ederek müzik ve mekâna dair sembollerin kullanıldığı meclis musikisi uygulamalarının yanı sıra, Osmanlı meşk sisteminin günümüz anlayışıyla sürdürülmesine olanak sağladığı görülmüştür. Ayrıca bu ritüellerin, internet kullanımının yaygınlaşması ve bilgi edinmenin giderek hızlanmasına bağlı olarak sanal dünya içerisinde mekân olarak sınırsız bir ortama taşınması, topluluğun gelişen teknolojiye ve iletişim uygulamalarına uyum sağladığının bir göstergesi olmuştur.Anahtar Kelimeler: Gaziantep, Mevlevihane, Ritüel, Müzik, Sembolizma, Teknoloji

In this research study carried out within the framework of musicology perspective, the rituals and musical practices carried out in Gaziantep Mevlevihane were discussed, it was aimed to reveal the rituals performed in a way to cover the symbols and ritual music used in the worship environment, to interpret them at a functional and conceptual level and to relate the cultural texture of the city of Gaziantep with the rituals carried out in the Mevlevihane. The research design was structured on the problems that reveals how the rituals in the mevlevihane, which are carried out within the framework of the unity discourse of different colored Sufi communities such as Rifai and Kadiri, especially the Mevlevi, are reflected in the belief- music practices, the cultural world of symbolic meaning and what their functions are. The study in this context was carried out using case study, oral history narrative and netnography patterns within the scope of qualitative research tradition. As research-based data collection techniques, participant observation, in-depth, semi-structured and structured interview techniques as well as field notes, field diary and document review methods were used. The analysis of the resulting data set was carried out with descriptive analysis and content analysis methods. In the fieldwork carried out from 2019 to 2022, the rituals of `Mevlevi mukabelesi` and `Rifai meşki` were attended. Audio, video and photo recording techniques were applied for observation and interview data.Based on the research data, Gaziantep Mevlevihane is a belief center with a unique eclectic structure where rituals are carried out within the framework of the unity discourse that unites other Sufi schools in urban culture together with the rituals and symbolic practices that represent the cultural heritage of historical mevlevihanes, revealing in this context that, Sufi communities such as Rifai, Kadiri and especially the Mevlevi people have a unique, transitive identity and role that is rarely seen, incorporating a unifying structure and a new belief-music organization feature where they can unite in the venue and carry out their rituals. Meydan-ı Şerif, which is the most important part of this structure where rituals are carried out stands out as the most important part of the venue, where the symbols representing the schools in question are positioned and sanctified, the spirit of unity is revived, and the mirror, light and letter symbolism, which points to the understanding of the unity of existence that attach to philoaphy of Muhyiddin İbn Arabi, depending on the philosophy of unity of the body in this sense, is integrated with the ritual and non-ritual metaphorical elements.The musical education activities carried out in Gaziantep Mevlevihane and the historical `hüsn-ü hat`, `tezhip` and `ebru` works in Turkish Islamic arts exemplify the sustainability and transferability of the accumulation of fine arts owned by the Mevlevihanes in socio-cultural life, and support the concept of community's revitalization of this traditional culture. It has been understood that Mevlevi mukabele and Rifai meşk performed in the mevlevihane has the spirit of unity, which is reconstructed with symbolic meanings in the cultural memory of the community, accompanied by music from beginning to end, and has a unifying function in the language of symbolic imagination and depictions as a reminder in the transfer of the cultural codes of belief identified with the place, and on the common memory ground between the participants.In addition to this, it has been seen that the Ottoman meşk system, as well as the parliamentary music practices in which symbols of music and venue are used, by representing one of the reference points of Ottoman / Turkish music in terms of spatial context, with all components of the Mevlevi ayini şerif and Rifai meşki practices carried out in the mevlevihane, allow the continuation of the Ottoman meşk system with today's understanding. In addition, the fact that these rituals have been moved to an unlimited environment in the virtual world, depending on the widespread use of the internet and the accelerating information acquisition, has been an indication that the community has adapted to the developing technology and communication practices.Keywords: Gaziantep, Mevlevihane, Ritual, Music, Symbolism, Technology