Manihaist Türk çevresi metinleri üzerine dil ve üslup incelemesi

Abstract

MS 3. yüzyılda Mezopotamya'da ortaya çıkan Manihaizm, 8. yüzyılda Türkler tarafından resmî din olarak kabul edilmiştir. Manihaist Türk çevrelerince, Mani, Uygur ve Runik olmak üzere üç yazı sisteminde, Eski Uygur Türkçesiyle kaleme alınan metinlerin dil ve üslubu bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Çalışma, `Giriş`, `Manihaizm ve Manihaist Türk Çevresi Metinleri`, `Metinler ve Türkiye Türkçesine Aktarımları`, `Dil ve Üslup İncelemesi` `Sonuç`, `Dizin` ve `Tıpkıbasım` bölümlerinden meydana gelmektedir. `Manihaizm ve Manihaist Türk Çevresi Metinleri` bölümünde Manihaizmin ortaya çıkması ve yayılması, Türklerin bu inanç sistemiyle tanışması, Manihaizmin temel ilkeleri, kutsal kitapları ve Mani'nin ölümünden sonra yazılan metinler ele alınmıştır. `Metinler ve Türkiye Türkçesi Aktarımları` bölümünde katalog ve arşivlerden tespit edebildiğimiz bir veya birden fazla fragmandan oluşan toplam 205 metin yer almaktadır. Daha önce yazı çevirimi yapılmış olan metinler bazı yeni okuma önerilerimiz ile, Türkiye Türkçesi aktarımı yapılmış olan metinler bazı yeni anlamlandırma önerilerimiz ile, daha önce Türkiye Türkçesi aktarımı yapılmamış olan metinler ise doğrudan tarafımızca yapılmış, bu anlamda Manihaist Türk çevresi metinlerinin yazı çevirimi ve aktarımlarıyla birlikte toplu şekilde yer aldığı ilk çalışma olmuştur. `Dil ve Üslup İncelemesi` bölümünde Manihaist Türk çevresi metinleri ses bilimsel, biçim bilimsel, söz dizimsel ve anlam bilimsel bakımdan olmak üzere dört ana başlık altında incelenmiştir. Ses bilimsel incelemede; ses yinelemeleri, ses birlikteliklerinden oluşan biçim birim, sözcük ve dize yinelemeleri değerlendirilmiştir. Üslubun önemli göstergelerinden olan paralelizm örnekleri de yine ses tabanlı bir etki yarattığı için bu başlık altında ele alınmıştır. Biçim bilimsel incelemede; metinler kiplik bakımından incelenmiş; ayrıca kullanımı dikkat çeken bir biçim birimi üzerinde durulmuştur. Kiplik incelemesi, Basit ve Birleşik Eylem Çekimi olmak üzere iki ana başlık altında ele alınmış, bu kullanımların sayısal verileri sunulmuş ve her bir konu türündeki zaman çekimleri sınıflandırılarak ayrı ayrı incelenip değerlendirilmiştir. Söz dizimsel incelemede; metinlerde geçen tümceler hiçbir metni dışarıda bırakmayacak şekilde yapılarına ve yüklemlerine göre sınıflandırılarak incelenmiş; yapılarına göre tümce incelemesi başlığında, söz dizimi incelemesinde yer alan diğer başlıkların da `çözümleme bölümü` olan tümce çözümlemelerine yer verilmiştir. Burada tümceler ögelerine ayrılmış ve bu tümcelerde geçen öbek ve kalıcı dizimler belirlenmiştir. Bunun dışında tümce formunda olan/olmayan veya hasarlı olması sebebiyle tümce olup olmadığı tespit edilemeyen yapılar da dâhil olmak üzere tüm parçalar öbek ve kalıcı dizim bakımından incelenmiştir. Anlam bilimsel incelemede; Manihaist Türk çevresi metinlerinde geçen soyut kavramlar, yakın anlamlı sözcükler, karşıt anlamlı sözcükler, ad aktarmaları, deyim aktarmaları, benzetmeler, ikilemeler, deyimler, atasözleri ve kalıp sözler konu türüne göre sınıflandırılan örnekler yoluyla üsluba etkileri bakımından incelenmiştir. Sonuç bölümünde, Manihaist Türk Çevresi metinleri üzerine yapılan dil ve üslup incelemesi neticesinde tespit edilen bulgular ayrıntılı bir biçimde değerlendirilmiştir. Çalışma, sözcüklerin kullanım sıklıklarının belirtildiği gramatiksel `Dizin` ve Berlin- Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften ve Staatsbibliothek zu Berlin - Preussischer Kulturbesitz Orientabteilung izniyle kullanılan fragmanlardan oluşan `Tıpkıbasım` bölümüyle sonlanmaktadır. Anahtar Sözcükler: Manihaizm, Eski Uygur Türkçesi, Üslup, Ses Bilim, Biçim Bilim, Söz Dizimi, Anlam Bilimi.

Manichaeism, which emerged in Mesopotamia in the 3rd century AD, was accepted as an official religion by the Turks in the 8th century. The language and style of the texts written in Old Uyghur Turkish in three writing systems as Manichaean, Uyghur and Runic by Manichaean Turkish circles constitute the subject of this study. The study consists of `Introduction`, `Manichaeism and Manichaean Turkish Circle Texts`, `Texts and Turkey Turkish Translations`, `Language and Style Analysis`, `Conclusion`, `Index` and `Facsimile` sections. The emergence and spread of Manichaeism, the acquaintance of Turks with this belief system, the basic principles of Manichaeism, its holy books and the texts written after Mani's death are discussed in the section `Manichaeism and Manichaean Turkish Circle Texts`. In the `Texts and Turkey Turkish Translations` section, there are a total of 205 texts consisting of one or more fragments that we can identify from catalogs and archives. The texts that have been transliterated before are made by us with some new reading suggestions, the texts that have been translated into Turkey Turkish with some new interpretation suggestions, and the texts that have not been translated into Turkey Turkish before are made directly by us. In this sense, it was the first study in which Manihaist Turkish circle texts were included together with their transcription and translation. In the section `Language and Style Analysis`, the texts of the Manichaean Turkish Circle were examined under four main headings: phonological, morphological, syntactic and semantic. In phonological examination; alliterations and consisting of phonem combinations morpheme, word, verse repetitions were evaluated. Examples of parallelism, which is one of the important indicators of the style, are also discussed under this title, as they create a phonem-based effect. In morphological examination; the texts were examined in terms of modality; in addition, a morpheme that draws attention is emphasized. The modality analysis was handled under two main headings as Simple and Compound Verb Conjugation, the numerical data of these usages were presented and the tenses in each subject type were classified and examined and evaluated separately. In syntactic analysis; the sentences in the texts were analyzed by classifying them according to their structures and predicates, without leaving any text out; In the title of sentence analysis according to their structures, sentence analysis, which is the `analysis part` of other titles in syntax analysis, is included. Here, the sentences are divided into their elements and the phrase and permanent syntax in these sentences are determined. Apart from this, all the parts, including the structures that are in sentence form or not or cannot be determined whether they are sentences due to damage, were examined in terms of group and permanent syntax. In semantic analysis; Abstract concepts, synonyms, antonyms, metonymies, metaphors, similes, reduplications, idioms, proverbs and formulaic expressions in the Manichaean Turkish Circles texts were examined in terms of their effects on style through examples classified according to the subject type. In the conclusion part, the findings determined as a result of the language and style analysis on the Manichaean Turkish Circle texts were evaluated in detail. The study ends with the grammatical `Index`, in which the frequency of use of words is indicated, and the `Facsimile` section, which consists of fragments used with the permission of Berlin-Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften and Staatsbibliothek zu Berlin - Preussischer Kulturbesitz Orientabteilung. Keywords: Manichaeism, Old Uyghur Turkish, Stylistics, Phonetics, Morphology, Syntax, Semantics.