et-Tâi'-Lillâh ve Büveyhîler (974-991)

Abstract

Bu çalışma 24. Abbâsî Halifesi et-Tâi'-Lillâh'ın 363-381/974-991 yılları arasındaki hilâfet dönemini ve Abbâsî Halifeliği'nin Büveyhîler yönetimindeki dönüşümünü incelemektedir. et-Tâi'-Lillâh, makamına tayin edildiğinde Abbâsîler siyasî, sosyal, iktisadî ve dinî bakımdan büyük bir gerileme içindeydi. Esasında Halife el-Mütevekkil-Alellâh'dan (232-247/847-861) itibaren idarede özellikle Türk emîrlerin etkinlikleri artmış, halifeler ise siyasî otoritelerini yavaş yavaş kaybetmeye başlamışlardı. Bu durum merkezî otoritede birtakım aksaklıkların oluşmasına sebebiyet vermişti. Neticede İslâm Devleti'nin farklı bölgelerinde yarı bağımsız veya tam bağımsız hareket eden mahallî hânedanlar kurulmuştu. IV./X. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren bu duruma çareler aramaya başlayan Abbâsî halifeleri, askerlerin siyasete ve orduya müdahalelerini kolaylaştıran emîrü'l-ümerâlık adında bir müessese teşkil etmişlerdi. Bahsi geçen yüzyılın ortalarına doğru Deylem asıllı Zeydî-Şiî inancını benimsemiş Büveyhî hânedanının kurulması ve hilâfet merkezi Bağdat'ı ele geçirmeleri ile Abbâsî halifeleri üzerinde yaklaşık bir asır sürecek bir tahakküm başlatmıştır. Diğer yandan Büveyhîler Şiî olmalarına rağmen Sünnî Abbâsî hilâfetini ortadan kaldırmamışlardır. Kendi iktidarlarının meşruluğunu sağlayabilmek için halifelerin dinî ve manevî gücünden yararlanmayı tercih etmişlerdir. Hilâfetinin tamamını Büveyhî tahakkümünde geçiren Abbâsî Halifesi et-Tâi'-Lillâh'ın döneminde idarenin hemen her alanında fazlasıyla hissedilen bir baskı ortaya çıkmış, böylelikle hilâfette hukukî, idarî ve dinî açıdan dönüşüm kaçınılmaz olmuştur. Halifelerin uzun yıllardır sahip oldukları bazı yetkileri bu dönemde Büveyhî emîrlerinin kısıtlamalarına maruz kalmıştır. Abbâsî tarihinde halifeler hiçbir zaman et-Tâi'-Lillâh'a uygulanan bir muamele ile karşılaşmamış, onun kadar küçük düşürülmemişlerdir. Bu yönüyle diğer halifelerden farklı bir konumda olan et-Tâi'-Lillâh'ın döneminde gerçekleşen olaylar Abbâsî tarihine damga vurarak sonraki halifelerin takip ettikleri siyasete yön vermiştir. Onun hilâfetinde Büveyhîlere karşı kaybedilen nüfuz, kudret ve itibar sonraki dönemlerde yeniden kazanılmaya çalışılmıştır. Büveyhîlerin tahakkümündeki Abbâsî Halifesi et-Tâi'-Lillâh'ın döneminde gerçekleşen olayların ve onun hayatının konu edildiği bu çalışmanın ilk bölümünde doğumu, hilâfeti öncesi siyasî ortam ve halife olması, ikinci bölümünde onun döneminde Bağdat iktidarını ele geçiren Büveyhî emîrleri zamanında hilâfet merkezinde gerçekleşen hadiseler, üçüncü bölümünde dış münasebetler, dördüncü bölümünde hilâfetin dönüşümü ve son bölümünde ise onun halifelik kariyerinin nihayete ermesi, şahsiyeti ve ailesi incelenmektedir.

This dissertation scrutinizes the era of al-Tā'i' Li'llāh, 24th Caliph of Islam, from 974 to 991 (363-381 AH) and the transformation of the Abbāsīd Caliphate under the Buyids. When he ascended the caliphate, the Abbāsīd dynasty was already in political, social and economic decline. The caliph's authority was already waning when the Turkish amirs rose to power under the caliph al-Mutawakkil 'Alā'llāh (847-861/232-247 AH). Due to the dwindling central authority, a series of semi-autonomous and near-autonomous local dynasties emerged in the provinces. To prevent decentralisation, the caliphate established the office of amir al-umera (governor of governors, general over generals, premium inter pares), which made it easier for military leaders in the early tenth (sixth AH) century to settle into the to interfere with local politics and the military. In the middle of the century the rise of the powerful Shia dynasty of Daylamic origin, the Buyids, undermined the authority of the caliphs, who had already lost their prestige. Once established, this dynasty extended its political influence to Iraq. With the conquest of the political capital, Baghdād, began their hegemony over the Abbāsīd caliphate, which lasted for a century. Although the Buyids belonged to the Zeydi branch of the Shia sect of Islam, they did not abolish the Sunni title of caliph. Instead, they benefited from the caliphate's religious and spiritual authority over the Sunnis.During the era of al-Tā'i' Li'llāh, due to a series of political and internal issues, political, legal and administrative changes in the State became inevitable. The Buyids curtailed some privileges/rights that the caliphs had enjoyed for centuries. No caliph was publicly humiliated like al-Tā'i' Li'llāh because the Buyids did not take his office and personality with proper respect. As a bad example for his successors, the attitude towards his office and personality influenced the policies of future caliphs. His successors tried to restore the power and prestige of the caliphate that had been lost in his time. This dissertation examines in five chapters the life and political events among the Buyids during the Abbāsīd caliph al-Tā'i' Li'llāh. The first chapter summarises the political history of the Abbāsīd caliphate before al-Tā'i' Li'llāh became the caliph. The second chapter deals with the domestic politics of the Buyids under al-Tā'i' Li'llāh, the third with foreign relations. The fourth chapter examines the changes in the caliphate and the last chapter deals with his personality, his family and his last years.