Ahmet Yesevi, Hakim Ata ve Yunus Emre'de Tanrı tasarımı

Abstract

İnsanın hayatını etkileyen birçok unsur vardır ve bunlardan biri inançtır. İnancın merkezinde ise Tanrı tasarımı yer alır. İnsan düşünce ve eylemlerini, aklının yanı sıra inancına, dolayısıyla da zihnindeki Tanrı tasarımına göre şekillendirir. Bu durum aynı zamanda kültürün oluşumunda da önemli bir rol oynar. Türk kültüründe inanç, İslâm öncesi ve sonrası olmak üzere iki önemli merhalenin etkisi altında şekillenmiştir. Ahmet Yesevi, Süleyman Hakim Ata ve Yunus Emre'de Tanrı tasarımını konu edinen bu çalışmada; her iki merhaleyi de ortaya koyan bu üç şahsiyetin şiir külliyatındaki Tanrı tasarımı yapısal boyutları ve işlevleri ile esas alınmıştır. Bahsi geçen külliyat, Ahmet Yesevi, Süleyman Hakim Ata ve Yunus Emre'nin dünya görüşlerinin yanı sıra aynı zamanda Türk kültürel belleğini de temsil etmekte ve onları başlı başına birer kültürel sembol haline getirmektedir. Buna göre çalışmada ele alınan şiirlerde Tanrı tasarımı öncelikle tasarımın yapısal boyutlarını anlatan; ne, neden, nasıl, nerede ve ne zaman soruları bağlamında sınıflandırılmıştır. Tanrı'nın simgeleri, bir nedene bağlı olmaksızın var olma durumu, kozmogoni, miraç, eskatoloji, insanüstü varlıklar ve Tanrı-insan arasındaki ilişki yapısal boyutun önemli noktalarını oluşturduğu için ayrı başlıklar altında ele alınmıştır. Böylece Tanrı tasarımının nasıl şekillendiği ve ana hatları ile özellikleri ortaya koyulmuştur. Tanrı tasarımının insan hayatındaki bireysel ve toplumsal işlevleri de konunun diğer bir önemli yönünü teşkil etmektedir. Çünkü insan Tanrı'yı zihninde tasarımlarken aynı zamanda ona uygun bir yaşam tarzı belirler. Bu da hem bireysel hem de toplumsal yaşamını doğrudan şekillendiren en önemli faktörlerden biri halini alır. İnsanı iyiliğe teşvik eden, kötülükten sakındıran, psikolojik olarak rahatlatan, kişisel ve toplumsal baskılardan kurtaran ve ona geleceğe dair umut veren en önemli etkenlerden biri Tanrı'yla kurduğu bağdır. Tasarımlanan yönü ile Tanrı figürü aynı zamanda toplumsal yaşamda inancın ve ritüellerin devamlılığını sağlama, eğitim verme ve birlik ve beraberliği kuvvetlendirme işlevlerini de yerine getirir. Bu sebeple Tanrı tasarımının tüm bu işlevleri çalışmada ayrı bir bölüm olarak ele alınmıştır. Böylece Tanrı tasarımı yalnızca yapısal boyutları ile ortaya koyularak bırakılmamış, yapı ve işlev arasındaki bağ göz önünde bulundurularak tasarımın insan hayatına olan etkileri de ortaya koyulmuştur. Ahmet Yesevi, Süleyman Hakim Ata ve Yunus Emre şiirlerinden yola çıkılarak Tanrı tasarımının yapısal ve işlevsel boyutlarıyla ele alınması, bu verilerin geçmişten günümüze Türk kültürel belleğini temsil ediyor olması bir bütün olarak çalışmaya kapsamlı bir bakış açısı kazandırmakta ve onu özgün kılmaktadır. Tasarımlanan yönü ile Tanrı'ya ve onun insan hayatına olan etkilerine dair elde edilen sonuçlar hem kültürel alanda çalışma yapmak isteyen araştırmacılara kaynaklık edecek özellik göstermekte hem de inanç alanına ilişkin diğer disiplinlerdeki çalışmalara da katkı sağlayacak bilgiler içermektedir.

Among a number of other factors affecting human life, belief, in the center of which God's design endures, sustains. Along with reasoning people execute their reflections and actions based on their belief which accordingly culminates in God's design in minds. This also has a significance in culture formation. Belief in Turkish culture was embodied in two vital phases regarded as pre-İslamic and post-İslamic phases. This dissertation predicates God's design in the poetry oeuvre of Ahmad Yasawi, Suleyman Hakim Ata, and Yunus Emre all of whom embodied both phases, from structural and functional perspectives. As well as reflecting the ethos of Ahmad Yasawi, Suleyman Hakim Ata, and Yunus Emre aforementioned oeuvre also represents Turkish cultural memory and turn them into cultural symbols. God's design in poems discussed in this dissertation was classified according to the questions of what, why, how, where, and when as a structural perspective of the design. As the relationship between God representations, existential nihilism, cosmogony, Mi'raj, eschatology, divine beings, and god-man is a critical aspect of the structural perspective, they are discussed under different titles. Therefore, how God's design is formed, and outline and characteristics were presented. Considering the fact that the image of God in people's mind inspire them to live a life apropos of this image, individual and social functions of God's design in human life is another vital aspect of the subject, which evolves as an important factor affecting both individual and social life. What encourages people into good, helps them avoid evil, comforts them psychologically, saves them individual and social pressures, and gives them hope about the future is the bond that they forge with god. God figure with its designed aspect completes its functions as ensuring continuity of belief and rituals in social life, educating, and enhance unity; therefore, all these functions of God's design were discussed in a separate chapter. Thus, God's design was not only conferred with a functional perspective but, regarding the relationship between structure and function, its effects on human life was also reviewed. The fact that conferring structural and functional aspects of God's design based on Ahmad Yasawi, Suleyman Hakim Ata, and Yunus Emre poetry and the fact that the data collected represent Turkish cultural memory coming from the past provide this study a comprehensive perspective and makes it authentic. Outcomes attained regarding God with the perspective of design and the effects on human life might be a reference both for those who would like to study on culture and for studies from other disciplines about belief area.