'Atâyî'nin Leylâ ve Mecnûn'u (Transkripsiyonlu metin-karşılaştırmalı inceleme)

Abstract

Dede Korkut, Türk kültür tarihinin en önemli figürleri arasındadır. Ana kahramanı olduğu Dede Korkut Kitabı dışında, çeşitli Oğuznamelerde, tarihi anlatılarda veya musiki eserlerinde görülebilir. Dede Korkut'un görüldüğü bilinen tek mesnevi ise 'Atâyî'nin Leylâ vü Mecnûn adlı eseridir. Bu eserde anlatıcı, kendi fikirlerini desteklemek için Hz. Muhammed, Hz. Lokman ve Eflatun gibi sözü darb-ı mesel olarak aktarılan kişiler arasında Dede Korkut'a da yer vermektedir. Dede Korkut'un sözleri olarak aktarılan ifadelerde gamlıların mezar ziyareti yapması tavsiye edilmekte, düşmanın bile ölüsüne sevinmemek gerektiği, tahammül etmenin önemi, yalan ve iftiranın kötülüğü, akıllı kişilerin sır saklayacağı belirtilmektedir. Mesnevide Dede Korkut'un ağzından söylenen ifadeler, doğrudan Dede Korkut Kitabı'nda yer almamakla birlikte özellikle Günbed Nüshası ile bazı benzerlikleri vardır.Mesnevi, Dede Korkut'tan bahsetmesine ek olarak, Türkmen kültürü unsurlarına yer vermesi ile Leylâ ve Mecnûn geleneğinde hususi bir önem taşımaktadır. 'Atâyî'nin mesnevisinde, Leylâ ve Mecnûn anlatı geleneğindeki genel tutumun aksine, Mecnûn'un çöle gitmemekte bunun yerine yaylaya çıkmaktadır. Leylâ'yı aradığı süreçte halk anlatılarındaki kahramanlar gibi cansız nesneler ve hayvanlarla konuşmaktadır. Leylâ ve Mecnûn'un `ulusu` anlatılırken göçebe bir kavmin içtimai hayatı hakkında bazı detaylar verilmektedir. Ayrıca mesnevide yer alan İslam öncesi bazı inançları hatırlatan unsurlar, diğer Leylâ ve Mecnûn eserlerinde bulunmayan Orta Asya'ya özgü bazı hayvanlar, 'Atâyî'nin mesnevisini Türk kültür araştırmaları açısından önemli hâle getirmektedir. Ayrıca 'Atâyî'nin mesnevisindeki kadın algısının pozitifliği ve ölen kişilere oldukça önem verilmesi Türk kültürü ile bağlantılı düşünülebilir.Yaşadığı yer ve zaman aralığı hakkında kesin olarak bir bilgi bulunmayan 'Atâyî'nin eserdeki bazı göstergelere bakılarak 15-16. yüzyıllarda Gürcistan-Azerbaycan bölgesinde yaşadığı tahmin edilebilir. Eseri büyük ölçüde halk tipi mesnevi tipi özellikleri göstermektedir ve sözlü bir şekilde icra edilmek için yazıldığını düşündüren ibareler içerir. Bu sebeple, 'Atâyî'nin de meddah/şeyyad tarzı bir sanatçı olduğu ve halk edebiyatı ile divan edebiyatının kesişim noktasında yer aldığı söylenebilir. Leylâ ve Mecnûn gibi klasik bir konuya yaptığı eklemelerle divan şiirindeki yerelleşme sürecinde özgün bir konumda bulunur.

Dede Korkut is among the most important figures in Turkish cultural history. In addition to the Book of Dede Korkut, in which he is the main protagonist, he can be seen in various Oguznames, historical narratives or musical works. The only mathnawi known to have been seen Dede Korkut is 'Atayî's Leylâ vü Mecnûn. In this work, the narrator also adds Dede Korkut among the people whose words are quoted as a parable, such as Muhammed, Lokman and Plato, to support his own ideas. In the sentences quoted as Dede Korkut's words, it is recommended that the sorrowful people visit the graves. It is stated the importance of enduring and the evil of lies and slander. He said that the wise people must keep secrets, and no one should rejoice in death even if it is the death of enemies. Although the words spoken by Dede Korkut in the mathnawi are not directly included in the Book of Dede Korkut, they have some similarities especially with the Gunbed Copy.In addition to mentioning Dede Korkut, mathnawi has a special importance in the tradition of Laila and Majnun as it includes elements of Turkmen culture. In Atayi's mathnawi, contrary to the general attitude in the narrative tradition of Laila and Majnun, Majnun doesn't flee to the desert, instead, goes to the summer camping ground. During his search for Laila, he talks to inanimate objects and animals like the heroes in folk narratives. While describing the ulus (nation) of Laila and Majnun, some details are given about the social life of a nomadic tribe. In addition, the elements reminding of some pre-Islamic beliefs, and some Central Asian animals that are not found in other Laila and Majnun works, make Atayi's mathnawi important for Turkish cultural studies. In addition, the positivity of the perception of women in Atayi's mathnawi and the importance given to the deceased can be related to Turkish culture.There is no definite information about the place and period Atayi lived in. By looking at some indications in the work, it can be guessed that he lived in the Georgia-Azerbaijan region in the 15th and 16th centuries. His work largely displays folk-type mathnawi features and contains phrases suggesting that it was written to be performed orally. For this reason, it can be said that Atayi is an encomiast and is located at the intersection of folk literature and divan literature. With his contributions to a classical subject like Laila and Majnun, he has a unique position in the localization process in divan poetry.