Ahmed Efendi bin Yahya Efendi el-Çelebı̇'nin `el-Kitāb-ı Şerh-i Şāhidnāme`si (Tuhfe-i Şâhidî Şerhi) (giriş-inceleme-metin-sözlük-tıpkıbasım)

Abstract

Klasik Türk edebiyatının didaktik eserlerinden biri sayılan ve hacimce küçük ama içerik bakımında zengin olan manzum sözlüklerin kaleme alınışlarının temel sebebi yabancı dildeki kelimeleri öğretmektir. Bu dil hazinelerine yazılan şerhler ise bazı yanlış okumaların, bilgilerin düzeltilmesi amacıyla kaleme alınan ayrıntılı eserlerdir. Türk edebiyatında en çok şerh edilen manzum sözlük, Muğlalı Şâhidî İbrahim Dede'nin Tuhfe-i Şâhidî adlı eseridir.Ahmed Efendi bin Yahya Efendi el-Çelebî'nin el-Kitāb-ı Şerḥ-i Şāhidnāmesi, Şâhidî İbrahim Dede'nin Tuhfe-i Şâhidî adlı manzum sözlüğünü şerh etmek amacıyla kaleme alınmış bir metindir. Eser Türk şerh edebiyatının XVI. yüzyıl metinleri arasındadır. Ahmed Efendi, Tuhfe-i Şâhidî'yi kısım kısım şerh ederken, kelimelerin lügat anlamlarını vermiş, gramer özelliklerine değinmiş, edebi sanatlar hakkında değerlendirmelerde bulunmuştur. Tezimizin konusu olan bu çalışma beş ana bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde `Konu, Amaç, Kapsam ve Sınırlılıklar, Yöntem` başlıkları altında çalışmanın yol haritası çizilmiştir. Birinci bölümde `Sözlük ve Sözlükçülük, Manzum Sözlüğün Türk Edebiyatındaki yeri, Şâhidî ve Eserleri, Ahmed Efendi bin Yahya Efendi el-Çelebî ve el-Kitāb-ı Şerḥ-i Şāhidnāmesi` hakkında bilgi verilmiştir. İnceleme bölümünde (ikinci, üçüncü, dördüncü bölümler) metin gramer açısından ele alınmış ve mensup olduğu dönemin dil özellikleri çerçevesinde incelenmiştir. Akabinde metin kısmında el-Kitāb-ı Şerḥ-i Şāhidnāme'nin transkripsiyonlu alfabeye aktarımı gerçekleştirilmiş, içerisindeki edebî ve kültürel malzeme incelenmiştir. Sözlük bölümünde, nüshada geçen hemen hemen bütün kelimelerin anlamları alfabetik dizim şeklinde açıklamalı verilerek yaklaşık 4500 kelimeden oluşan geniş çaplı bir sözlük oluşturulmuştur. Çalışmanın tıpkıbasım bölümünde ise transkripsiyonlu metin ile karşılaştırılabilmesi için 78 sayfadan oluşan nüshanın tıpkıbasımı verilmiştir. Çalışmanın sonuç bölümünde Tuhfe-i Şâhidî adlı manzum sözlüğün Ahmed Efendi bin Yahya Efendi el-Çelebî tarafından nasıl yorumlandığına, bu yüzyılda yaşamış bir şârihin beyitlerindeki kelime ve kavramları ele alış tarzına ve XVIII. yüzyılda hâkim olan sanat, kültür, tarih ve edebiyatla ilgili açıklayıcı bilgilerin yanında gramer hususiyetlerine de ulaşılacaktır.Anahtar kelimeler: Şerh, Tuhfe-i Şâhidî, Şerḥ-i Şâhidnâme, Sözlük, Türkçe-Farsça Manzum Sözlük

The main reason why verse dictionaries, which are considered as one of the didactic works of classical Turkish literature and which are small in volume but rich in terms of content, are being written is to teach foreign words. The annotations written on these language treasures are detailed works written in order to correct some wrong readings and information. The most annotated verse dictionary in Turkish literature is the work of Muğla Şâhidî İbrahim Dede called Tuhfe-i Şâhidî.el-Kitâb-ı Şerḥ-i Şâhidnâmesi by Ahmad Effendi bin Yahya Effendi Chalabi is a text written to illustrate the work of Şâhidî İbrahim Dede's which is titled Tuhfe-i Şâhidî. The work is a sixteenth century text of Turkish commentary literature. While Ahmed Efendi explained Tuhfe-i Şâhidî part by part, he gave the lexical meanings of the words, mentioned the grammatical features, and made evaluations about literary arts.This study, which is the subject of our thesis, consists of five main sections. In the introduction part, the roadmap of the study has been drawn under the headings of `Subject, Purpose, Scope and Limitations, Method`. In the first chapter, information is given about `Dictionary and Lexicography, the place of Poetic Dictionary in Turkish Literature, Şâhidî and His Works, Ahmed Efendi bin Yahya Efendi el-Çelebî and el-Kitâb-ı Şerḥ-i Şâhidâme`. In the analysis chapter (the second, third and fourth sections), the text is analyzed in terms of grammar and examined within the framework of the linguistic features of the period to which it belongs. After that, in the text chapter, the transfer of el-Kitâb-ı Şerḥ-i Şâhidnâme to the transcribed alphabet was carried out, and the literary and cultural material in it was examined. In the dictionary section, a large-scale dictionary consisting of approximately 5 thousand words was created by giving the meanings of almost all the words in alphabetical order in the copy that is provided. A facsimile of the 78-page copy was given in order to be able to compare it with the transcribed text in the reprint part of the study. In the conclusion chapter, the interpretation of Ahmed Efendi bin Yahya Efendi el-Çelebi of the verse dictionary named Tuhfe-i Şâhidî and his way of handling the words and concepts in the couplets as a poet in XVIII century. In addition to explanatory information about the dominant art, culture, history, literature and grammatical features will also be reached.Keywords: Commentary, Tuhfe-i Şâhidî, Kitâb-ı Şerḥ-i Şâhidnâme, Dictionary, Turkish-Persian Verse Dictionary