Hacı Paşa ve Hâşiye alâ Levâmii'l-Esrâr Fî Şerh-i Metâlii'l-envâr adlı eseri çerçevesinde mantık anlayışı

Abstract

Bu çalışmada Hacı Paşa'ya ve mantık alanında kaleme aldığı hâşiye tarzındaki `Kitâbu Şerhi Levâmi`i'l-esrâr` adlı eseri çerçevesindeki mantık anlayışına yer verilmiştir. Hacı Paşa 14. ile 15. yüzyıllar arasında yaşamış önemli bir fikir adamıdır. Düşünür ilim ve tıp alanındaki yetkinliğinden ötürü halk nezdinde büyük itibar görmüş ve kendisine 'Anadolu'nun İbn Sînâ'sı' unvanı verilmiştir. Hacı Paşa'nın hâşiyesi Kutbüddin Râzî'nin `Levâmi`u'l-esrâr Şerhu Metâli`i'l-envâr` adlı mantık eseri üzerine yazılmıştır. Râzî'nin eseri ise Siraceddin Urmevî'nin `Metâli`u'l-envâr` isimli eserine yazmış olduğu şerhtir. Hacı Paşa'nın hâşiyesinde vermiş olduğu mantık görüşlerine bakıldığında, onun tamamen Urmevî ve Râzî ile aynı düşünmediği görülmektedir. Düşünür kimi meselelerde onlardan farklı görüşler öne sürmekte yahut konuların anlaşılması için gerekli gördüğü yerlerde detaylı açıklamalar yapmaktadır. Hacı Paşa'nın kendisinden önceki mantıkçılardan da farklı davranmış olduğu hususlar vardır. Bunların en önemlisi hâşiyesinde döndürme, çelişki, modalite ve kıyaslar konusuna geniş yer verip, bu konuları adeta tüm detayları ile incelemesidir. Bu bakımdan düşünür mantık anlayışının özgün taraflarını ağırlıklı olarak sözü edilen konularda ortaya koymuştur. Bununla birlikte o, tasavvurât bölümünde de kendi mantıksal zihniyetini sergilemekten geri durmamıştır. Örneğin, tasavvurât bölümünde Urmevî'den ve Kutbüddin Râzî'den farklı olarak sıkça dilsel açıklamalara yer vermektedir. Mantık kitaplarında en son işlenen, kıyas konusunun uygulama yeri olan beş sanat konusuna ise kendisinden önceki geleneğe uyarak kısaca değinmektedir. Hacı Paşa, İbn Sînâ etkisinde gelişip Fahreddin Râzi'nin yorumlarıyla zenginleşen mantığın etkilerini de hâşiyesinde yansıtmaktadır. Nitekim bazı konularda İbn Sînâ ve Fahreddin Râzî'nin de görüşlerini paylaşmakta ve nihaî olarak da kendi düşüncesini ortaya koymaktadır.Anahtar Kelimeler: Hacı Paşa, mantık, Kitâbu Şerhi Levâmi`i'l-esrâr fî Şerhi Metâli`i'l-envâr, Siraceddin Urmevî, Kutbüddin Râzî.

This study includes Hacı Pasha and his understanding of logic within the framework of his work called `Kitābu Şerḥi Levāmi`i'l-esrār` in the method of postscript, which he wrote in the field of logic. Hacı Pasha is an important intellectual who lived between the 14th and 15th centuries. The thinker was highly respected by the public and he was given the title of `Avicenna of Anatolia` because of his competence in the fields of science and medicine. The postscript of Hacı Pasha was written on the logic of Kutbüddin Razi's `Levâmi`u'l- esrār Şerḥu Metāli`i'l-envār`. On the other hand Razi's work is an postscript was written on Sirajeddin Urmevi's work called `Metāli`u'l-envār`. When the logical views of Hacı Pasha in his postscript are examined, it is seen that he doesn't think the same as Urmavi and Razi. The thinker puts forward different opinions on some issues or makes detailed statements when he think it's necessary for the understanding of the issues. There are some matters that Hacı Pasha behaved differently from the logicians before him. The most important of these is that he deals with the subject of rotation, contradiction, modality and comparisons extensively in his work and examines these subjects in almost all details. In this regard, the thinker has revealed the original aspects of the understanding of logic mainly on the mentioned issues. At the same time, he hasn't refrain from exhibiting his own logical mentality in the chapter of conceptualization (tasawwurat). For example, in the chapter of conceptualization, unlike Urmavı̇̄ and Kutbüddin Rāzı̇̄, he frequently refers to linguistic explanations. He briefly touches upon the five art subjects, which are the last to be dealt with in logic books and which are the place of application of the subject of syllogism (qiyas), by continuing previous tradition. Hacı Pasha also reflects the effects of logic, which developed under the influence of Ibn Sina and enriched with the comments of Fahreddin Rāzı̇̄, in his postscript. As a matter of fact, he shares the views of Ibn Sînâ and Fahreddin Rāzı̇̄ on some issues and finally reveals his own thoughts.Keywords: Hacı Pasha, logic, Kitābu Şerḥi Levāmi`i'l-esrār fı̇̄ Şerḥi Metāli`i'l-envār, Sirāceddin Urmavı̇̄, Kutbüddin Rāzı̇̄.