Mu'tezilî düşüncenin farklılaşmasında Kâdî Abdülcebbâr

Abstract

Çalışmamız Mu'tezilî düşüncenin farklılaşması kapsamında Kâdî Abdülcebbâr'ın itikâdî-kelâmî ve siyâsi görüşlerini el-Usûlü'l-Hamse'yi temerküz ederek incelemeyi ve farklılaşan görüşler özelinde Kâdî Abdülcebbâr'ın ekol içindeki yerini billurlaştırmayı amaçlamaktadır. Bu ameliye esnasında da imkânlar dâhilinde olabildiğine objektif ve âdil, bir o kadar da analitik yaklaşımla İslâm düşüncesi üst perspektifinden değerlendirmelerde bulunmayı öncelemektedir.Çalışmanın ilk bölümünde Kâdî Abdülcebbâr'ın dinî ve siyasî düşüncesinin temel unsurları ile mezhebî duruşu; içinde bulunduğu sosyo-kültürel çevreyle birlikte ve kendisinden önceki Mu'tezilî düşünceyle irtibatlandırılarak eleştirel bir dikkatle incelenmeye çalışıldı. Çalışmanın ikinci bölümünde ise Mu'tezilî düşüncenin `el-Usûlü'l-Hamse` üzerinden Kâdî Abdülcebbâr'ın görüşleriyle ortaya konmasına gayret edildi. Son bölümde Kâdî Abdülcebbâr'ın Mu'tezilî düşünce içinde seleflerinden farklılaştığı hususlar öne çıkarıldı. Farklılaşan görüşlerin ekol içindeki konumuna yönelik mülahazaların yanında ekol dışına yönelik öne çıkan özellikleri de altı çizilerek belirtildi. Bu kapsamda Kâdî Abdülcebbâr'ın, Mu'tezilî düşüncede Ebu'l-Hüzeyl el-Allâf ile gelişen Basra Mu'tezilesi'nin Cübbâîler ile son halini alan görüşlerini önce derleyip sonra da açmaya çalıştığı ve ardından seleflerinin görüşlerindeki açıkları belirleyip kapatma yoluna gittiği öne çıkan neticelerden biridir. Bunun yanında Mu'tezilî düşünceye yepyeni içerikli bir teori üretmekten ziyade yaptığı yorumlarla katkı sunmaya çalışan Kâdî'nın `el-Usûlü'l-Hamse`ye dâir bazı görüşlerinde kendi siyasî kariyerinin de etkisi olduğu düşünülerek Sünnî düşünceyle yakınlaşma içinde olduğu saptandı.

Our study aims to analyze the theological and political views of Qadi Abd al-Jabbar within the scope of the differentiation of Mu'tazilite thought by concentrating on al-Usul al-Khamsa and to crystallize the place of Qadi Abd al-Jabbar in the school in particular with the differing views. During this operation, it prioritizes making evaluations from the upper perspective of Islamic thought with an objective and fair, analytical approach as much as possible.In the first part of the study the basic elements of the religious and political thought of Qadi Abd al-Jabbar and his sectarian stance were tried to be examined with a critical attention by linking them with the socio-cultural environment in which he lived and with the Mu'tazilite thought before him. In the second part of the study, an effort was made to reveal the Mu'tazilite thought with the views of Qadi Abd al-Jabbar through `al-Usul al-Khamsah`. In the last section the points on which Qadi Abd al-Jabbar differed from Salaf scholars in Mu'tazilite thought were highlighted. In this context, it is one of the prominent consequences that Qadi Abd al-Jabbar first compiled the opinions of the Basran Mu'tazilites, which developed with Abu al-Huzayl al-Allaf in Mu'tazilite thought, and then tried to open them, and then determined and closed the gaps in the views of his Salaf scholars. In addition, it was determined that Qadi, who tried to contribute to Mu'tazilite thought with his interpretations rather than producing a brand new theory, was in convergence with Sunni thought, considering that his own political career was also influential in some of his views on `al-Usul al-Khamsah`.