İkinci Meşrutiyet Dönemi milli bankacılık faaliyetleri (1908-1918)

Abstract

Banka, kitle iletişim araçlarının da etkisiyle, insanlığın ulusal ve uluslararasıplatformdaki nakit ihtiyacını karşılayan evrensel bir kurumdur. Bu kurumun tarihi,dünya üzerinde birbirinden farklı zamanlara dayanmaktadır. Osmanlı Devleti'nde ilkbankalar, Tanzimat döneminde ortaya çıktı. Her ne kadar bundan önce devletin paraihtiyacı sarraflar ve Galata Bankerleri aracılığıyla karşılanmış olsa da banka, modernanlamda bir kurum olarak Tanzimat döneminde Osmanlı ekonomisine girdi. KırımSavaşı sırasında başlayan dış borç alım aşaması, Osmanlı Devleti'nde Avrupa'danborç bulma sürecini yürütecek banka ihtiyacını da beraberinde getirdi. Böylecedevletin topraklarında yabancı sermayedarlar ve bankerler tarafından bankalar vücudagetirilmeye başlandı. Hatta teşkil edilen bu bankaların hemen hemen hepsi, devlettenekonomik imtiyaz talebinde bulunmaktaydı.İkinci Meşrutiyet, Türk bankacılık tarihi literatürüne milli bankacılıkkavramının girdiği bir dönemi temsil etmektedir. Bu anlamda taşrada, 1909'danitibaren milli bankalar teşkil edilmekteydi. Ancak devletin topraklarındakigayrimüslim unsurların bağımsızlıklarını kazanması, Balkan Savaşı gibi olaylar,Osmanlı Devleti'nde evvelden takip edilmekte olan Osmanlıcılık politikasının sonunugetirdi. Bundan sonraki süreçte, İttihat ve Terakki hükümeti döneminde devletpolitikası haline getirilen Türkçülük ideolojisinin ekonomi alanındaki bir yansımasıolarak milli iktisat hareketleri ortaya çıktı. Bu durum, başta devletin başkenti İstanbulolmak üzere, çeşitli yerlerinde birden çok milli banka kurulmasıyla kendini gösterdi.Böylece ortaya çıkan bankaların ortak gayesi ülkede yerli üretim ve yerli sermayedarınoluşumunu sağlamaktı. İttihat ve Terakki hükümeti bir taraftan, yabancı mallarınakarşı boykot, kapitülasyonların kaldırılması, Türkçe yazışma zorunluluğu, Teşvik-iSanayi Kanunu gibi uygulamalarla bunun alt yapısını hazırladı. Diğer taraftan isegerek sermayesine bakanlıklar aracılığıyla gerekse de Ziraat Bankası vasıtasıyla katkısağlayarak milli bankaların kuruluşunda önemli rol oynadı. Milli bankalara, özelliklesavaş döneminde ekonomiyi ayakta tutma görevi düştü. Nitekim hemen hemen millibankaların çoğunun bankacılık işlemlerine ilave olarak yol, köprü, demir yolu inşa etme, orman oluşturma, maden işletme gibi, devletin sorumluluğunda olan, bayındırlıkalanında katkı sağlayacak faaliyet alanları vardı.Çalışmanın kilometre taşını oluşturan Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası'nahissedar olarak katılım yurt çapında olurken, taşrada kurulan bankalar için aynı durumsöz konusu olmadı. Taşradaki bankaların daha çok bölgesel kalkınma amacını takipetmeleri nedeniyle hissedarları da genellikle çiftçi, incir yetiştiricisi, bağcı ya da yerelesnaftan müteşekkildi. Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası'nın en önemli kuruluş amacıilerleyen zamanda devlet bankası olarak düşünülmesiydi. Bu anlamda OsmanlıBankası'nın imtiyaz süresi dolunca bu görev Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası'nınolacaktı. Bu sebeple bankaya devlet görevlilerinden, esnafa, köylüye kadar ülkenin herzümresinden insan hissedar olarak katıldı. Ancak bankanın akıbeti düşünülenin aksineCumhuriyet'in ilanından kısa süre sonra Türkiye İş Bankası'na devredilmek oldu.Sonuç itibarıyla her ne sebeple kurulursa kurulsun, İkinci Meşrutiyetdöneminde ortaya çıkan ve daha sonra bunların bir kısmı Cumhuriyet'e intikal edenmilli bankalar, Türk bankacılık tarihi açısından oldukça önemli bir yere sahiptir.Anahtar Kelimeler: Banka, Meşrutiyet, Milli, Osmanlı, Türkçülük, Yerli

The Bank is a universal institution that meets the cash needs of humanity innational and international platforms, also with the effect of mass media. The history ofthis institution is based on different times in the world. The first banks in the OttomanEmpire emerged during the Tanzimat period. Although the state's need for money wasmet through money-changers and Galata Bankers, the bank entered the Ottomaneconomy during the Tanzimat period as a modern institution. The foreign borrowingphase that started during the Crimean War brought along the need for a bank in theOttoman Empire to carry out the process of borrowing from Europe. Thus, banksbegan to be established in the territory of the state by foreign investors and bankers. Infact, almost all of these banks have also requested economic concessions from thestate.The Second Constitutional Monarchy represents a period in which the conceptof national banking entered the Turkish banking history literature. In this sense,national banks had been established in the provinces since 1909. However, events suchas the independence of non-Muslim elements in the territory of the state and the BalkanWar brought the end of the Ottomanism policy that was previously followed in theOttoman Empire. In the following period, national economy movements emerged as areflection of the Turkism ideology in the field of economy, which was transformedinto a state policy during the period of the Union and Progress government. Thissituation manifested itself with the establishment of multiple national banks in variousparts of the state, especially in Istanbul, the capital of the state. The common purposeof the banks that emerged in this way was to ensure the formation of domesticproduction and domestic capitalists in the country. On the one hand, the Union andProgress government prepared the infrastructure for this with practices such as boycottagainst foreign goods, abolition of capitulations, the obligation to correspond inTurkish, and the industrial promotion law. On the other hand, it played an importantrole in the establishment of national banks by contributing to its capital both throughministries and through Ziraat Bank. National banks were given the task of keeping theeconomy alive, especially during the war period. As a matter of fact, most of the national banks had areas of activity such as building roads, bridges, railways, creatingforests, and operating mines, which were under the responsibility of the state andwould contribute to the field of public works, in addition to banking operations.While participation in the Ottoman National Bank as a shareholder, which isthe milestone of the study, was nationwide, the same was not the case for banksestablished in the provinces. The shareholders were usually farmers, fig growers, winegrowers or local artisans, as the banks in the provinces mostly pursued the goal ofregional development. The most important foundation purpose of the OttomanNational Reputation Bank was to be considered as a state bank in the future. In thissense, when the concession period of the Ottoman Bank expired, this task would bethat of the Ottoman National Reputation Bank. For this reason, people from every classof the country, from state officials to shopkeepers and villagers, joined the bank asshareholders. However, shortly after the bank's fate contrary to the proclamation of theRepublic of Turkey was considered to be transferred to the Turkey Isbank.As a result, national banks, which emerged during the Second ConstitutionalMonarchy and later transferred to the Republic for whatever reason, have a veryimportant place in the history of Turkish banking.Keywords: Bank, Constitutionalism, National, Ottoman, Turkism, Domestic