The Impact of new technologies on scale: A case study of the Turkish chemical industry

Abstract

ÖZET `Yeni Teknolojilerin Ölçek Üzerine Etkisi: Türk Kimya Sanayi Üzerine Çalışma` isimli bu tez, yeni teknolojilerin ölçek üzerine olan etkisini hem teorik hem de ampirik yönden araştıran bir çalışmadır. Yeni teknolojilerin üretimde yaygın olarak kullanılmaya başlamasıyla birlikte, endüstriyel yapılarda büyük değişimler gözlenmeye başlamıştır. Bu teknolojiler içinde özellikle mikroelektroniğe dayalı olan yeni teknolojiler hem üretimi hem de üretim ölçeklerini değiştirmektedir (Ernst, 1989:22). Mikroelektroniğin yaygın kullanımı ile firmaların üretim ve organizasyon fonksiyonları tamamen entegre edilebilmiştir. Böylece otomasyona ve efektif organizasyona dayalı yeni bir üretim anlayışı ortaya çıkmıştır (Noori, 1990:577). Ölçek ekonomileri konusunda yapılan son çalışmalar, mikroelektoniğin yayılmasının ölçek ekonomisi üzerinde derin etkileri olduğunu söylemektedir (Tayler, 1986; Alcorta, 1994; Jaikumar, 1986; Markowski ve Jubb, 1989). Bu teknolojiler sayesinde küçük üreticilerin maliyetten kaynaklanan dezavantajlardan kurtulacağı düşünülmektedir (Markows'ki ve Jubb, 1989:173). Yeni teknolojilerin birçok endüstride mevcut olan etkin minimum ölçekleri düşüleceği beklenmektedir. Böylece, piyasalara girişi engelleyen kısıt olarak görülen bu engel birçok endüstri için ortadan kalkacaktır. Bu sayede de, küçük ve orta ölçekli firmaların piyasalara rahatça girecekleri ve üretimlerindeki yüksek performans ile rekabet güçlerini arttıracakları tahmin edilmektedir (Jaikumar, 1986:76). Yeni teknolojilerin üretim sistemini büyük ölçeklere dayalı bir yapıdan, esnek ve küçük ölçekli yeni bir üretime dönüştürdüğü ileri sürülmektedir (Kaplinsky, 1990; Perez, 1985; Piore ve Sabel, 1984:4; Acs et al., 1990:146). Bu yönde bazı gelişmeler olmakla birlikte, aynı zamanda ölçek artışlarının da gözlendiği bilinmektedir. Bu yüzden, teknolojik gelişmelerin ölçekler üzerindeki etkisinin ne olacağı, ve bu etkinin ülkeler, bölgeler ve endüstriler arasında nasıl dağılacağı henüz bilinmemektedir. Gelişmekte olan ülkeler açısından yeni teknolojilerin ölçek üzerine etkisi oldukça önem taşımaktadır. Yeni teknolojilerin ölçekleri düşürerek gelişmekte olan ülkelerin ekonomik gelişmelerine katkıda bulanacakları beklenmektedir. Çünkü düşük ölçeklerde ve daha iyi üretim performansı ile gelişmekte olan ülkelerin daha önce kuramadıkları sanayileri kurabilecekleri ve rekabet güçlerini arttılacaklan söylenmektedir (Teitel, 1993). Esas olarak, bu tür beklentiler yeni teknolojilerin gelişmekte olan ülkeler üzerinde pozitif etkilerde bulunacağını varsaymaktadırlar. Oysaki, ölçeklerde azalma yönünde eğilimler oldukça zayıftır ve bu pozitif beklenti yeni teknolojilerin getirebileceği tehlikeleri görememektedir. Çünkü, beklentilerin aksine, yeni teknolojilerin birçok endüstride ölçekleri arttırdığı gözlenmiştir. Bu konuda yapılan ampirik çalışmaların yetersiz olması nedeniyle, çalışmamızda, yeni teknolojilerin ölçek üzerindeki etkisini Türkiye örneğine dayanarak gelişmekte olan ülkeler xııaçısından ele aldık. Böylece, gelişmekte olan ülkelere, endüstriyel dinamiklerdeki değişimleri izleyerek kendilerine uygun teknolojilere ve üretim ölçeklerine karar verme aşamasında yardımcı olmak hedeflenmektedir. Bu kararlar, mevcut teknoloji türlerinin gün geçtikçe daha kompleks ve riskli olmaları nedeniyle oldukça güçleşmektedir (Ernst ve O'Connor, 1989:23). Yeni teknolojilerin ölçek üzerine etkisi teknoloji ile ölçek arasındaki ilişkiye dayanır. Teknolojik gelişmeler ölçek ekonomilerin temeli olan hem birim maliyetlerini, hem de üretim kapasitelerini etkiler. Buna rağmen, teknoloji ve ölçek ekonomisi arasındaki ilişki genel olarak incelenmemiş bir konu olarak kalmıştır. Bunun sebebi geleneksel ölçek ekonomilerindeki çalışmalarının teknolojiyi statik olarak değerlendirmesine dayanmaktadir (Pearl ve Enos, 1975; Rosegger, 1986:79). Oysaki, teknoloji sürekli değişir ve bu değişimler ölçek üzerinde önemli etkilerde bulunur. Bundan dolayı, gelişmekte olan ülkelerdeki ölçek deişimlerinin sonuçlarını anlayabilmek için önce teknolojinin ölçek ekonomileri üzerindeki etkilerini incelemek gerekmektedir. Bundan dolayıdır ki, bu tez yeni teknolojilerin ölçek üzerindeki etkilerinin doğasını ve boyutlarını ampirik olarak inceleyerek bu konuya katkı yapmaktadır. Yeni teknolojiler çok geniş bir spektrumu içerdiği için, tezde sadece proses kontrol teknolojilerinin kimya sanayindeki ölçek ekonomilerine olan etkileri araştırılmıştır. Geleneksel ölçek ekonomisi çalışmalarında, sürekli üretim, ölçeğin çok önemli olduğu bir üretim türüdür. Çünkü, ölçek ekonomilerini oluşturan kaynakların hemen hepsi bu üretim türünde mevcuttur (Teitel, 1993; Pratten, 1971; Tayler, 1986). Son teknolojik gelişmeler sürekli üretim üzerinde ki etkisini firmanın proses, üretim ve firma aktivitelerini kontrol altında bulunduran proses kontrol teknolojisinde ki değişimler ile göstermektedir (Jong, 1993:562; Benson, 1990). Fakat, proses kontrol teknolojinin etkisi her endüstrinin özelliğine bağlı olarak endüstriden endüstriye değişmektedir. Bu yüzden, sürekli üretim yapan endüstriler içerisinde kimya sanayi, özellikle de mamuller kimyasalları üreten altsektörü, büyük ölçeğin yoğun olduğu ve proses kontrol teknolojisinin yagmlaştığı sanayi olarak teknolojinin ölçeğe olan etkisinin en iyi incelenebileceği bir sanayidir. Fakat, mevcut çalışmalar proses kontrol teknolojisinin bu sanayi üzerindeki etkisi ve ölçeklerdeki değişimler hakkında yeterli bilgiye sahip değildir. Ayrıca, bu çalışmaların büyük bir çoğunluğu gelişmekte olan ülkelerden ziyade gelişmiş ülkeleri kapsamaktadır. Bu nedenledir ki, yeni teknolojileri uygulayan gelişmekte olan ülkelerde yaşanan ölçek değişimlerini incelemek önemlidir. Ayrıca, gelişmekte olan ülkelerin yeni teknolojilerin potensiyel yararlarından faydalanmaları ancak ve ancak bu ülkelerin yeni teknolojileri üretimlerine adapte edebilme yeteneklerine; ve donanım yatırımlarına ek olarak organizasyonlarını yendiden yapılandırmalarına ve gelişkin üretim entegrasyonları oluşturmalarına bağlıdır (Ernst, 1990:24; Bessant ve Rush, 1988:66). Bu yüzden, yeni teknolojilerin ölçek ekonomisi üzerindeki etkilerini araştırmak, gelişmekte olan ülke firmalarının yeni teknolojileri en etkin şekilde nasıl kullanabilecekleri açısından da yardımcı olacaktır. Dolayısıyla, bu çalışmanın amacı proses kontrol teknolojisinin ölçek ekonomileri üzerindeki etkilerini Türk kimya sanayinde, özellikle de mamuller kimyasallarını üreten altsektöründe araştırmak olmuştur. Bu amaçla aşağıdaki sorular sorularak cevaplan aranmıştır: xııı1 ) Proses kontrol teknolojisinin kimya sanayi üzerindeki etkisi nedir? 2) Proses kontrol teknolojisindeki gelişmeler sonucu kimya sanayinin ölçek ekonomilerindeki değişimler nelerdir? 3) Ölçek ekonomilerindeki değişimlerden yola çıkarak gelişmekte olan ülkelerdeki kimya firmalari için ne tür sonuçlar çıkarılabilir? Bu soruları cevaplandırmak için sırasıyla proses kontrol teknolojisi, ve kimya sanayi incelenmiştir. Bu teorik bilgiler ışığında, proses kontrol teknolojinin Türk kimya sanayindeki ölçek ekonomilerine etkisi şu üç bağlamda incelenmiştir: üretim performansı, ölçek ekonomisini oluşturan kaynaklar, ve maliyetler. Bu üç alandaki değişimlerin toplam etkisine bakarak, ölçeklerdeki değişimler gösterilecektir. 13 firma ve 16 fabrikayı içeren bir alan araştırması sonucunda, tezin sorduğu somlarla ilgili olarak sonuçlar da yine bu üç bağlamda ele alınmıştır. Birinci soruyla ilgili olarak elde edilen sonuçlar: 1) Proses Kontrol Teknolojisinin Üretim Performansına Etkisi Proses kontrol teknolojisinin kimya sektöründe uygulanması sonucu teorik çalışmaların da belirttiği gibi birçok üretim performansında iyileşmeler gözlenmiştir. Bunlardan başlıcalan: üretimin güvenirliliğin, doğruluğunun, emniyetinin ve kalitesinin artması; girdi sarfiyatmdaki düşüş yoluyla üretimin verimliliğinin yükselmesi; kapasite kullanımının daha az sayıda üretim duruşları ve düşük artık oranlan gibi sebeplerden dolayı artması. Ayrıca firma düzeyinde de üretim ve firma yönetimi proses kontrol teknolojisi sayesinde daha efektif ve hızlı yapılabilmektedir. 2) Proses Kontrol Teknolojisinin Ölçek Ekonomilerini Oluşturan Kaynaklara Etkisi Proses kontrol teknolojisinin uygulanması ile makina ayarlama süreleri ve maliyetlerinde bir miktar azalma olsa da, alan çalışmasındaki fabrikaların az sayıda ürün üretmesi nedeniyle, `makina ayarlamadan kaynaklanan ekonomilerde` azalma görülmemiştir. `Artan boyutlarda oluşan ekonomide'`de makina boyutlarının teknolojik gelişmeden etkilenmemesinden dolayı hiç bir değişme olmamıştır. Diğer bir ölçek ekonomisi kaynağı olan `bölünemez maliyetlerde` de büyük bir değişme olmamıştır. Kısmi olarak proses kontrol makina maliyetlerinin daha bölünür hale gelmesine rağmen, esas olarak üretim makinalannın bölünemez maliyetlerinde değişim gözlenmemiştir. Firmaların her iki tür makinayı da büyük ölçeklerde satın aldığı görülmüştür. `Dikey birleşmelerdeki ekonomi` konusunda da yeni teknoloji uygulamalarının hiç bir etkisi olmamıştır. Bununla birlikte, stok ekonomilerinde bir azalma eğilimi görülmüştür. Arızalarda azalma olduğu için yedek parçalarda ve çeşitli ürünlerin stoklarında azalma olmuş, bu da ölçek artması ile `stoklardan elde edilecek ekonomilerin` gücünü azaltmıştır. Fakat proses kontrolün bu alanda tam olarak etkili olabilmesi, organizasyonel değişikliklere ve tüm fabrikalarda ki kontrolün bir entegrasyona gitmesiyle gerçekleşebilecektir. Ölçek ekonomilerini oluşturan iki kaynakta ise teknolojiyle beraber bu kaynaklardan elde edilen ekonomilerde artma gözlenmiştir. Bunlardan birincisi `uzmanlaşmadır`. Hem çalışanların, hem de makinalarm uzmanlaşması açısından xıvgenelde fazla değişme olmasa da uzmanlaşmayı arttırıcı yönde önemli gelişmeler gözlenmiştir. Örneğin, ölçekteki artışlara paralel olarak fabrikalarda kullanılan yeni teknikler artmıştır. İkinci artış gösteren kaynak ise `firma ekonomileridir`. Firma düzeyindeki birçok maliyette gözlenen artma nedeniyle, ölçek artışlarında bu kaynaktan elde edilecek ekonomiler de artmıştır. 3) Proses Kontrol Teknolojisinin Maliyetlere Etkisi Yaptığımız alan çalışması sonuçlarına göre proses kontrol teknolojisi uygulamaları sonucu sabit maliyetlerde önemli artışlar gözlendiği halde, değişken maliyetlerde başta içşi ve girdi maliyetleri olmak üzere birçok maliyette azalmalar gözlenmiştir. İkinci soruyla ilgili olarak elde edilen sonuçlar: 1 ) Ürün Ölçeği Genel olarak ürün ölçeğinde bir değişim olmamıştır. Aynı şekilde çeşit ekonomisinde de bir değişim gözlenmemiştir. Bunun en önemli sebeblerinden biri olarak, alan çalışmasının yapıldığı firmaların etkin minimum ölçekten düşük ölçeklerde üretim yapmaları görülebilir. Çünkü, piyasadan ürün çeşidi yönünde baskı gelmedikçe, firmalar yeni teknolojileri etkin minimum ölçeğe ulaşmak için kullanmak eğilimidedirler. Böylece maliyetlerini düşürmek isterler. 2) Fabrika Ölçeği Fabrika ölçeğinin bütün incelenen fabrikalarda artmasına rağmen, bu fabrikaların sadece yansı fabrika ölçek ekonomilerinden faydalanarak maliyetelerini düşürebilmişlerdir. Ölçek ekonomilerinden faydalanamamanin sebebi olarak proses kontrol teknolojisinin çok pahalı olması, ve teknolojik donanıma ait yatırımların bunu destekleyecek olan organizasyonel yatırımlarla desteklenmemesi görülmüştür. 3) Firma Ölçeği Dikey bütünleşmenin ve firma ekonomilerinin incelenen firmalarda çok güçlü olması ve özellikle firma ekonomilerinden elde edilen getirilerin artması nedeniyle firma ölçeklerinde artış gözlenmiştir. Bununla birlikte, firmaların sadece 45%'i firma ölçeğindeki artışla beraber birim maliyetlerde azalma yaşayabilmiştir. Bunun sebebi proses kontrol yatırımlarının efektif kullanılamaması ve yine fabrika ölçeğinde olduğu gibi gerekli diğer yatırımlar ile desteklenmemesinden olmaktadır. Özellikle de organizasyonel değişliklerin yapılmaması firma yöneticileri tarafından önemli soran olarak belirtilmiştir. Üçüncü soruyla ilgili olarak elde edilen sonuçlar: Çalışmamızın sonuçlarından yola çıkarak Türkiye gibi geniş bir pazarı olan fakat yeterli kaynaklan olmayan ülkeler esas olmak üzere, tüm gelişmekte olan ülkeler için bazı genelleştirmelerin yapılması mümkündür. İncelediğimiz firmalardan üçü hariç diğerleri, kullandıklan teknolojileri esas olarak anahtar teslim yatınmlar ile transfer etmiş, dolayısıyla teknoloji seçimi üzerinde etkileri olmamıştır. Aynca, bu firmalar teknolojilerini çok efektif olarak kullanamaktadırlar. Buna rağmen, özellikle üretim performansı açısından çok XVbaşarılı sonuçlar elde edilmiştir. Bu olumlu sonuçlar, proses kontrolün üretimdeki kullanım oranı ile doğru orantılı olarak artmaktadır. Firma ve fabrika ölçekleri hemen hemen tüm incelenen firmalarda arttığı için yeni teknolojilerin kimya sektöründe yoğunlaşmayı arttırıcı etkide bulunacağı söylenebilir. Bununla birlikte, alan araştırması öncesinde yaptığımız ön araştırma, küçük ve orta ölçekli firmaların teknolojik yatırımlarının ihmal edilecek derecede küçük olduğunu göstermiştir. Ayrıca bu firmaların genel olarak sanayi içindeki üretim açısından payları çok küçüktür. Dolayısıyla, elde ettiğimiz sonuçlar büyük ölçekli firmalardan elde edilmesine rağmen kimya sanayindeki genel gelişmeleri temsil etme gücüne sahiptir. Bu yüzden, yeni teknolojilerin ölçeği büyütme yönünde bir etkisi olduğunu söylemek mümkündür. Fakat bu yoğunlaşmayla birlikte, Türk kimya firmaları üretim performansında elde ettikleri basanlar sayesinde ülke içinde faaliyette bulunan uluslararası şirketlere karşı başarılı olmakta ve piyasa paylarını arttılabilmektedirler. Ölçek ekonomileri çalışmalarında bahsedilen ortak pazarın ölçek sorunlarını çözeceğine dair iddia göz önünde bulundurulursa, gelişmekte olan ülkelerdeki firmaların ortak pazarlarda bulunan büyük ölçekli kimya firmalarına karşı ancak yeni teknolojileri kullanarak rekabet edebileceği de ortaya çıkmaktadır. Gelişmekte olan ülke hükümetleri herhangi bir sektörde uygulayacakları endüstri ve teknoloji politikalarını saptamadan önce, yeni teknolojilerin bu sektörlerde ne tür ölçek değişimlerine yol açacağını saptamaları gerekmektedir. Bu çalışmalar ışığında, eğer herhangi bir sektörde genel eğilim ölçek azalması ise hükümetler küçük ve orta ölçeği teşvik edici uygulamalarda bulunmalı, eğer ölçek artması bekleniliyorsa da tam tersine büyük ölçekli firmalara dayalı politikalar oluşturmalıdırlar. Teknolojilerin ekonomik gelişmeye yapacağı etki tamamen gelişmekte olan ülke firmalarının teknolojiyi nasıl kullandıklarına ve devlet politikalarına bağlı olacaktır. Bu yüzden çalışmamızdan çıkarılabilecek başlıca öneriler şunlardır: 1) Gelişmekte olan ülkelerdeki firmalar proses kontrol teknolojisine yatırım yapmak zorundadırlar. Bunu gerçekleştirmek için alt yapıyı oluşturacak yatırımlar kadar teknolojileri tanıyan, ülke ve firma koşullarına uyarlayıp adapte edebilecek insan faktörüne de yatırım yapılmalıdır. Çünkü yeni teknolojiler çok daha fazla yönetsel ve mühendislik becerilerine dayanmaktadır (Dahlman, 1992). 2) Gelişmekte olan ülkelerdeki firmalar yeni teknolojilerin sadece donanımdan ibaret olmadığını farketmeleri ve teknoloji yatırımlarını bir entegre sistem olarak düşünmelidirler (Bessant ve Rush, 1988). 3) Gelişmekte olan ülkelerin kendi arasında ya da gelişmekte olan ülkeler ve gelişmiş ülkeler arasında teknolojik işbirliğinin güçlendirilmesine çalışmak gerekmektedir (Kaplinsky, 1985). Ortak teknolojik yatırımlar işbirliği yapan ülkeler arasındaki ticareti, yatırımları ve stratejik ortaklıkları beraberinde getirecektir. Bu amaçla gelişmekte olan ülkelerin hükümetleri bu tür işbirliklerini destekleyici politikalar izlemelidir. 4) Teknoloji politikalarının endüstriyel gelişmelerden ayrılmaz hale gelmesi nedeniyle gelişmekte olan ülkeler devlet desteği ile teknolojik ve insan altyapısını xvıoluşturacak uzun dönemli yatırımlar planlanmalı ve uygulanmalıdır (Ernst ve O'Connor, 1989). Türkiye açısından, Avrupa Topluluğu ortak pazarına yapılan başvurumuz da gözönünde bulunudurulunca, çalışmamızdan çıkan öneri şöyle özetlenebilir: Avrupa ortak pazarında kimya sektörü alanında çok güçlü uluslararası şirketlerin olması, ve yeni teknolojilerin firma ve fabrika ölçek ekonomilerini arttırıcı yönde olması yüzünden Türkiye'de büyük ölçekli firmaları destekleyecek makro politikalar gündeme getirmelidir. Mamul kimyasalları alanında dünyadaki gelişmeler üretimin gelişmekte olan ülkelere doğru kayacağına dair işaretler verse de, gelişmekte olan ülkelerin başarılı olması ancak ve ancak bu ülke firmalarının yeni teknolojilerin sağlıyacağı imkanlardan yeterince faydalanmaları durumunda olacaktır. XVU

SUMMARY The technological developments are changing many aspects of production including scale. It is expected that small firms and developing countries will benefit from the scaling-down impact of the new technologies based on microelectronics. This expectation remains to be investigated. Therefore, this study attempts to observe the impact of new technologies on scale from developing countries (DCs) perspective which is based on the analysis of the relationship between technology and economies of scale. Although technology has direct implications on the cost- output relationship which is the basis of economies of scale, the changes in this relationship has not been examined in the literature. Thus, there is a growing necessity for the analysis of the impact of new technologies on economies of scale, which will improve our understanding of changes in economies of scale. This thesis provided some empirical data about the impact of new technologies on economies of scale by conducting a case study in Turkey. However, considering the breadth of the subject, the study limited itself to the investigation of the impact of process control technology (PCT) on economies of scale in the chemical industry, particularly in the bulk chemicals subsector in Turkey. By examining the impact of PCT on production performances, on sources of economies of scale, and on costs, we observed that the total impact of PCT on economies of product scale was neutral, while on economies of both plant and firm scale, it resulted in a scaling-up trend. Moreover, the results of our study pointed out that complementary arrangements (such as restructuring of organizations and integration of all functions of firms) are required in order to utilize fully the benefits of PCT. Following the conclusions of this study, the study draws the following lessons for developing countries similar to Turkey. They need to: invest on PCT; develop a strong technical human capital base; learn how to coordinate their investments in a network context; build technological co-operations among DC firms and between DC and industrialized country firms; and integrate their technology policies with their industrial and trade policies. In sum, we conclude that for successful economic development, DCs need to study the conditions of each industry by analyzing the impact of new technologies on economies of scale. Then, according to these results and with due consideration given to expected trends in world markets, DCs may build up their technology and industry policies at macro level. XI