Hıristiyanlık öncesi Anadolu medeniyetlerinde müzik aletleri

Abstract

Bu tez çalışmasında Hıristiyanlık öncesinde Anadolu'da yaşamış farklı medeniyetlerin müzikal kültürlerinde kullanmış oldukları müzik aletlerinin bir incelemesi yapılmıştır. Erken Hitit Dönemi ile Geç Roma ( Hıristiyanlık öncesi ) arasındaki dönem Hititler, Urartular, Frigler, Helenler ve Romalılar ana başlıkları altında ele alınmıştır. Çalışmanın başlangıcında Hitit öncesi Anadolu ve çevre kültürlerinde müzik kültürleri ile ilgili bölümlere yer verilmiştir. Hıristiyanlık öncesi Anadolu'da kullanılmış olan enstrümanlar çevre kültürlerdeki gelişimleri de göz önüne alınarak ortaya koyulmuştur. Bu müzik aletlerinin ortaya çıkışları, kullanım şekilleri, resmi, dini ve günlük hayattaki yerleri arkeolojik ve yazılı belgeler temel alınarak irdelenmiştir. Prehistorik dönemler ile ilgili olarak çeşitli mağara resimlerindeki enstrüman tasvirlerinden ve kalıntılarından faydalanılmıştır. Bu döneme ait kalıntılar arasında büyü ve av törenlerinde kullanılmış olan kemik düdüklere ve çeşitli idyofonlara rastlanmıştır. Hitit dönemi ile ilgili olarak bazı metinlerin yanı sıra eski Hitit krallık çağma ait rölyefli keramik parçalan ile geç Hitit duvar rölyefleri üzerindeki tasvirler irdelenmiştir. Mezopotamya kültürleriyle çok sıkı siyasi ve kültürel alışverişte bulunan Hititlerin müziği Frigler aracılığı ile Helenler üzerinde etkili olmuştur. Müziğin önemli bir rol oynadığı Kibele kült törenleri, Helenler aracılığı ile Roma imparatorluğunun başkentine kadar ulaşmıştır. Anadolu topraklarında bulunan Frig çağına ait Kibele grup heykeli ve Urartu bronz kemer parçası üzerindeki tasvirler ise Anadolu müzik aletlerinin İ.Ö. I. bindeki durumunu göstermesi açısından önem taşımaktadır. Anadolu'nun özellikle Güney ve Batı Ege kıyılarında yaşamış olan Helenlerin kullandıkları enstrümanlar ile ilgili olarak çeşitli müzelerde bulunan Helenistik dönem sanat eserleri üzerindeki tasvirlerinden yararlanılmıştır. Özellikle İ.Ö. VII. ve V. yüzyıllar arasına tarihlendirilen vazolar üzerindeki enstrüman tasvirleri çalışmamız içinde önemli görsel kaynaklar olarak değerlendirilmiştir. Roma dönemi ile ilgili olarak, çeşitli metinlerden Anadolu'da bulunan bazı mezar stelleri ve lahitler üzerindeki tasvirlerden yararlanılmıştır. Tezin hazırlanması süresince başta İstanbul Arkeoloji Müzesi olmak üzere, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi, İzmir Arkeoloji müzesi, Efes Arkeoloji Müzesi'nde kişisel gözlem ve tespitler yapılmıştır. İlgili medeniyetlerin özellikle tezin kapsamına giren dönemlerine ait sanat değişik eserleri dünyanın bir çok müzesinde de bulunmaktadır. Çalışmalar ağırlıklı olarak İstanbul Alman Arkeoloji Enstitüsü, Fransız Arkeoloji Enstitüsü Kütüphaneleri'nde gerçekleşmiştir. Telli enstrümanların Anadolu'daki ilk tasvirlerinin İ.Ö. XX. yüzyıla uzandığını görüyoruz. Eski Hitit dini törenlerinde kullanılmış olan lirin iki kişi ıxtarafından çalman büyük modelleri görülür. Bu asimetrik lirlerin tek kişi tarafından çalınan orta ölçülerdeki modelleri de vazo parçaları üzerinde ki sahnelerde yer alır. Geç Hitit döneminde ortaya çıkan daha küçük ölçüdeki modeller çeşitli amaçlarla kullanılmıştır. Bu dönemde kullanılmış olan lirlerin tını kutusu dikdörtgen ve yarım dairesel olmak üzere iki şekilde karşımıza çıkar. Çeşitli eserler üzerindeki tasvirlerden lir icracılarının plektron ( mızrap ) kullandıkları, bazı lirlerde tellerin üst çubuğun eğimine bağlı olmak üzere farklı uzunlukta olduğu görülür. Hitit lir icracıları enstrümanı dikey olarak tutmuşlardır. Eserler üzerindeki tasvirlerden lirlerin Friglerde ve Urartularda da kullanıldığını anlıyoruz. Yuvarlak tabanlı modeller ise İ.Ö. VIII. y.y. sonrasına tarihlendirilen Helen sanat eserleri üzerinde genellikle dört telli olarak tasvir edilmiş olan yuvarlak tabanlı phorminx modellerine rastlanır. Tını kutusu kaplumbağa kabuğundan, kollan boynuzdan yapılmış olan lirler ise eski ozanlar tarafından kullanılmıştır. Zamanla boynuzdan yapılmış kolların yerini çeşitli malzemeden yapılmış uzun kollar alır. Barbitos ise lirden farklı formdaki uzun kollarıyla ayrılır. İ.Ö. V. y.y. sonrasına ait sanat eserleri üzerinde görülen kitharanın ise büyük ölçüde bir tını kutusu ve çeşitli modları seslendirebilecek gelişmiş bir yapısı vardır. Enstrümanın değişik modelleri geç Roma dönemine kadar kullanılmıştır. Mezopotamya ve eski Mısır müziğinde önemli bir yeri olan arplere ait Anadolu'daki en önemli görsel buluntu, eski Hitit bir silindir mühür üzerindeki sahnede yer alır. Burada tanrıça İştar'ın bir köşeli arp çaldığı görülür. Grek arpleri, çeşitli tel sayılan ve değişik modelleri ile karşımıza çıkar. Zitherler ise Helen müziğinde genellikle eğitim amaçlı olarak kullanılmıştır. Yuvarlak bir tim kutusu ve uzun bir sapı olan tanburanın Anadolu'daki kullanımına ait ilk belgeler İ.Ö. XVII. y.y.'a uzanır. Bu belgelere göre Eski Hitit krallık çağma ait vazo parçalan üzerinde enstrümanın tasvirlerine rastlanır. Geç Hitit taş rölyefleri üzerindeki tasvirler ise enstrümanın çeşitli amaçlarla kullanıldığına işaret eder. Genellikle tanbura icracıları telleri çırpmak için plektron kullanmışlardır. Enstrümanın tellerinin yapımında kenevir, bağırsak gibi malzemelerden yararlanılmıştır. Alacahöyük rölyeflerinde tını kutusu uzun kenarlarından bastırılmış dikdörtgen formundaki bir tanbura tasviri diğer Hitit tanbura tasvirlerinden oldukça farklıdır. Enstrümanın değişik tel sayısındaki modelleri Grekler tarafından da pandura ismi ile kullanılmıştır.. Hayvan boynuzundan yapılmış olan boru Hititlerde resmi törenlerde kullanılmış olan bir enstrümandır. Geç Hitit taş rölyeflerinde tasvir edilmiş olan çifte flütlerin ise sosyal yaşamın bir çok alanında kullanıldığını görüyoruz. Enstrüman birbirine ekli veya bir arada tutularak çalınan iki borudan oluşur. Çifte flütlerde zurna veya sipsinin ağızlığına benzer ağızlıklar kullanılmıştır. Enstrüman, Frig ve Urartu müzik kültüründe de yer alır. Helenlerin Aulos ismini verdikleri enstrüman, Helen müziğinde önemli bir rol oynamıştır. Aulos'un gelişmiş modellerinin yanı sıra birbirine yan yana eklenmiş kamışlardan oluşan syrin, ascaules ve hydraulis geç Roma dönemine kadar kullanılmıştır. Helenlerin kullandıktan salpinx, Roma çalgıları olan tuba, kornu, lituus metal malzemeden yapılmıştır. Hitit sanat eserleri üzerinde dairevi kasnaklı def tasvirleri bulunmaktadır. Bir taş kabartma üzerinde ise bir davulun iki kişi tarafından tokmaksız olarak çalındığı görülür. Helenler küçük defleri tercih etmişler, enstrümana tympanum ismini vermişlerdir. Sistrum, simbal, krotala ve çalparalar ise Anadolu medeniyet tarihinin en eski dönemlerinden itibaren bir çok çeşidi kullanılmış olan idyofonlardır.

In this thesis a search has been made on the musical instruments of cultures lived in Anatolia before Christianity; Hittites, Urarts, Phrygs, Helens and Romans. In the beginning of the study musical cultures of the Anatolian and surrounding cultures before Hittite has taken place. The instruments used in Anatolia before Christianity is indicated regarding their progress in the surrounding cultures. The birth, the way they used and the importance of these instruments in official, religious and daily life has been investigated according to the archeological and written documents. Related with prehistoric period, the figures of instruments on wall paintings and ruins in the caves are made use of. Bone whistles and various kinds of idiophones that were used in ritual and hunting ceremonies are found regarding the period's ruins. Related with Hittite period, in- addition to several written sources, the relieves on ceramic cult vases belonging to the old kingdom period and music scenes on wall relieves belonging to the late Hittite period have been important sources for this thesis. The music of Hittites whom had good relations with Mesopotamian cultures in political and cultural aspects affected Helens by means of Phrygians. Kibele cultic ceremonies in which music played very important role, reached the capital of Roman Emperor by means of Helens. Kibele group statue and the scenes on the Urart bronze belt are very important sources because these masterworks show the status of instruments at 1st millennium B.C. in Anatolia. The instruments of Helens who lived especially in Southern and Western coasts of Mediterranean are studied by means of art masterworks of Hellenistic period. Figures on the vases especially belonging to the VII-V. centuries B.C., are important visual resources for this study. Related with Roman period, various documents and figures on several masterworks at museums in Anatolia are used. During the preparation of this thesis personal observations are made in Ankara Museum of Anatolian Civilizations, Izmir Archaeology Museum, Ephesus Archaeology Museum and Istanbul Archaeology Museum. The masterworks of the period that the thesis covers about related cultures can be found at museums at different places of the world. Studies made heavily at Istanbul German Archaeology Institute and French Archaeology Institute Libraries. The first design of wired instruments at Anatolia lies to XX. century B.C. Big models of lyres, used in religious ceremonies, were played by two musicians. Moderate sizes of this asymmetric lyre which was played by single musician can be seen on the relieves of cultic vases belonging to the Hittite old Kingdom period also. In late Hittite period the dimensions of lyres were decreased. The resonance box of this lyres appeared in two forms as semi-circular and rectangular. On the XImasterworks it is seen that lyre performers had used plectron. Hittite lyre performers held the instrument vertically. Lyres used in Urartu and Phrygian civilizations also. If we look at round-based models, master works of Helens after VII. B.C. indicates four wired models. These lyres had two parallel arms connected with a horizontal stick from the upper end points. The wires were stretched between this horizontal stick and the bottom of the resonance box. The old Helen poets had used lyres. These lyres had animal horn arms and tortoise shell resonance box. But these arms were replaced with the arms made from the several kinds of material as wood and ivory. Barbitos differs from lyre in the form of arms, as they are longer. Kithara differs from lyre with form of arms, rectangular resonance box. This instrument preferred by the professional musicians. Various models of Kithara used in Roman period also. Harps had a very important place in Mesopotamian and old Egypt musical culture. The most important finding about the harp appears on a scene at cylinder seal. At this Scene, an angular harp is seen with goddess Ishtar. On several masterworks Greek Harps can be seen with different number of wires and models. The Board zithers were used in the purpose of music education mostly. About The sources of first use of tanbura that had rounded resonance box and long arm goes to the XVH century B.C. On the scenes at the vase pieces belonging to the old kingdom period several pictures of this instrument can be seen. Stone relieves belonging to the late period indicates that this instrument was used for many social and official purposes. Generally Hittite Tanbura performers used plectron. Wires were made of intestine and hemp. Tanbura figure on an Alacahöyük relief differs from the others in the form of its resonance box. Different models of this instrument were used by Greeks with the name of Pandura.