Gelişme sürecinde tarım sektörü ile imalat ve hizmet sektörleri arasındaki ilişkinin ve etkileşimin modellenmesi

Abstract

ÖZET Gelişmekte olan ekonomilerde ekonominin öncü sektörü olan taran sektörü ile diğer sektörler arasında gelişme süreci içerisinde karşılıklı etkileşimlerin incelenmesi iktisatçıların önemle üzerinde durduğu konulardan biri olmuştur. Teorik beklenti tarım sektörünün literatürde açıklanan birçok farklı mekanizmalar yoluyla gelişmeyi tetiklemesi ve imalat ve hizmet sektörlerin de gelişmesine neden olması doğrultusundadır. Son yirmi yıl boyunca, Türkiye ekonomisi gelişme süreci içerisinde taran sektörüne yönelik çok farklı politikaların uygulandığı ve ekonomik yapısal önceliklerini taran sektöründen imalat sektörüne kaydırıldığı dönemlerden geçmiştir. Tarım sektörünün ulusal gelir içerisindeki payında azalmalar görülmekle beraber istihdam anlamında halen nüfusun %35'e yakın oranı tarımsal alanlarda çalışmaktadırlar. Bu nedenle Türkiye ekonomisi için tarım sektörünün belirli bir öneme sahip olduğu söylenebilmektedir. Türkiye ekonomisindeki taran sektörünün değişen rolünün belirlenmesi için karşılıklı etkileşimlerin tespit edilmesi gerekmektedir. Bu tez çalışmasının ana amacı da gelişme süreci içerisinde literatürde var olduğu söylenen taran sektörü ile imalat ve hizmet sektörleri arasındaki etkileşimlerin varlığını Türkiye ekonomisi için incelemektir. Ana amaç gereği, yapısal dönüşümlerin ve ilişki yönlerinin belirlemesi için ampirik testler uygulanmıştır. Türkiye ekonomisi 1950-2004 dönemi için incelemeye tabi tutulmuş ve bu uzun dönem uygulanan politika değişimlerine bağlı olarak belirli zaman dilimlerine ayrılmıştır. Her bir dönem için karşılıklı etkileşimlerin test edilmesi için ilk olarak Granger nedensellik testi uygulanmış, ardından uzun dönemli eşbütünleşim ilişkisi ARDL Bağ testi ile sınanmıştır. Ampirik sonuçlar, teorik beklentinin aksine taran sektöründen imalat ve hizmet sektörlerine doğru bir ilişki yönünün olmadığını ortaya koymuştur. Bu nedenle teorik olarak savunulan tarım sektörünün diğer sektörlere girdi sağlaması ve aynı zamanda girdi talep etmesi mekanizmasıyla diğer sektörleri etkilediği yönündeki savın test edilmesi amacıyla endüstriler arası girdi akım ilişkilerini en net şekilde ortaya koyan Girdi Çıktı tablolarıyla belirtilen dönemler içerisinde girdi anlamında bir ilişkinin olup olmadığı incelenmiştir. Girdi Çıktı analizi ile elde edilen sonuçlar, taran sektörünün diğer sektörlere girdi sağlamaması, ya da girdi talep etmemesi ya da her iki durumunda geçerli olduğu zamanlarda diğer sektörlerin üretim düzeylerinde oldukça düşük seviyelerde azalmaların yaşandığını göstermektedir. Dolayısıyla girdi çıktı analizleriyle de tarım sektöründen imalat ve hizmet sektörlerine doğru bir ilişki tespit edilememiştir. IX

SUMMARY Economists are concerned about investigating the interrelationship between the leading agricultural sector and the other sectors of economy. Theoretical expectations are that agricultural sector causes to nigger the developing process through many different mechanisms and also improves the production capacities of manufacturing and service sector. During the last two decades, Turkey implemented a number of structural adjustment programmes and shifted sectoral priorities from the agriculture to manufacturing sectors. Although the agricultural sector's share in the GDP declined drastically, the agricultural sector still remain as the most important sectors in terms of employing almost 35 % of total employment in the Turkish economy. To determine the changing role of the agricultural sector in the Turkish economy, it has to examine the intersectoral relationships between the agricultural and the other sectors in the economy. The main purpose of this thesis study is to investigate the intersectoral linkages between the agricultural sector and manufacturing and service sectors in Turkish economy. As the main purpose, empirical analyses have been applied to determine the sign and the existence of the intersectoral relationships between sectors. The period of 1950-2004 of Turkish economy is taken as a data set for the empirical analysis. And also, this period was divided into specific periods depending on implemented political changes. In this regard, we first examine the presence of this relationship using an econometric methodology The Granger-Causality test is applied to the sectoral share of GDP and found no statistically significant causal relationship between the agricultural and manufacturing and service sectors. Then the existence of the cointegration relationship is tested by recently developed ARDL bound approach. In order to test the robustness of our results obtained from econometrics, we also use input-output modeling approach, and investigate whether or not the presence of agricultural production for the use of final and intermediate goods or Turkish economy makes any difference in the production of the other sector. Our empirical result shown that the dependency of the production of the other sector has been very limited, and also, this dependency appears to have declined slightly in the 1990s.