XIX. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti`nde Batı müziğinin benimsenmesi ve toplumsal sonuçları

Abstract

Ondokuzuncu yüzyıldan itibaren Osmanlı toplumunu geniş bir çerçevede etkisi altına alan modernleşme serüveni içerisinde Batı müziğinin benimsenmesi önemli bir yer tutmaktadır. Bu benimsenme sürecinin incelenmesi, sosyolojik açıdan kültürel değişme olgusunun zengin dinamiklerinin ve de müzikolojik açıdan Cumhuriyet müziğine kaynaklık eden birçok önemli faaliyetler silsilesinin aydınlanması açısından değerlidir.Batı müziğinin benimsenmesi, Batılılaşma hareketi için kimi düşünürlerin ileri sürdüğü gibi sadece devlet tarafından dayatılan tepeden inme zorunlu bir değişmenin mahsulü olarak görülmemelidir. Bu süreçte devletin önemli bir etkisi olduğu inkâr edilememekle birlikte gayrimüslimlerin ve aydınların etkisi de olmuştur. Batılılaşma hareketinin bu kültürel etkenlerinin yanı sıra İstanbul'da gelişmekte olan ve zamanla teknolojik gelişmelerle büyüyen bir müzik piyasasının etkisi de kaçınılmaz olmuştur. Bu piyasadaki üreticilerin arz ettiği ürün ve hizmetlerin tüketimi, halkın belirli ihtiyaçlarının karşılandığını gösteren bir ekonomik talebin de benimsemede belirleyici olduğunu ortaya koymaktadır.İstanbul örneklemiyle ele alınan Osmanlı toplumunda Batı müziğinin benimsenmesi sürecinin incelenmesinde Osmanlı arşiv belgeleri, el yazmaları, özel ve devlet yıllıkları, döneme ait süreli yayın ve kitapların yanı sıra, hatırat, tezler, notalar, plaklar ve fotoğraflardan oluşan geniş bir kaynak yelpazesinden istifade edilmiştir. Sultan II. Mahmud'dan Cumhuriyet'e kadar olan dönem içerisinde devlet ve sivil hayatta Batı müziğinin benimsenmesi müzikoloji, sosyoloji, tarih, istatistik ve işletme disiplinlerinden faydalanılarak incelenmiştir.Sultan II. Mahmud'un, Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye'nin müzik örgütlenmesi için attığı ilk adımlar, saray, bürokrasi ve orduda Batı müziğinin benimsenmesinde belirleyici olmuştur. Sarayda hanedan mensupları eğitim, icra ve beste ile meşgul olurken bir yandan saray bünyesinde kurulan tiyatrolar çeşitli müzikli etkinliklerin düzenlenmesini sağlamıştır. Batı müziğinin devletin resmî müziği haline gelmesiyle merasim ve diplomatik temsillerden oluşan çeşitli etkinliklerde resmî marşlar icra edilmiştir. Saraya bağlı bir müzik kurumu olarak Muzıka-i Hümâyun, bando, orkestra ve tiyatroyu içerecek ve yabancı uzmanların da desteğini alacak şekilde büyüyerek Cumhuriyet'in başlıca müzik kurumlarının temelini oluşturacak bir olgunluğa erişmiştir. Osmanlı coğrafyasına yayılmış olan ordularda bandolar oluşturulmuştur. Devlette başlayan benimsenme süreci, daha sonra sivil hayatı kuşatacak şekilde genişlemiştir.Batı müziğinin Osmanlı toplumuyla etkileşimi, iki tip benimsemeyi beraberinde getirmiştir. Bunlardan birisi Batı müziğinin Avrupa'da içinde yaşadığı kültürel sisteminin takliden İstanbul'da yaşatıldığı bütüncül bir benimsemedir. İkinci tip benimseme ise Avrupa'daki sistemi tanımlayan ve oluşturan müzik teorisi, çalgı, müzik türleri, yayıncılık, gramofon, vb. çok sayıda unsurun münferit olarak alınarak yerel müziğe aktarımını işaret etmektedir.Ondokuzuncu yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren İstanbul'da Batı müziği ile ilgili bir piyasanın temelleri atılmıştır. Pera merkezli gelişen bu piyasa içerisinde tiyatro, gazino, kahve ve otellerin yanı sıra yabancı devletlere ait elçilik, kulüp, dernek ve okul gibi yapılar çeşitli müzik etkinliklerine sahne olmuştur. Müzik, çalgı ve fonograf-gramafon gibi konularda uzmanlaşan ticarethaneler müziğin tüketimi ve üretimi için gerekli olan ürün ve hizmetleri sağlamada kolaylaştırıcı bir rol oynamışlardır. Yine Pera'daki pek çok müzik öğretmeni de amatör müzisyenlerin yetiştirilmesine katkı sağlamışlardır.Ondokuzuncu yüzyılın üçüncü çeyreği itibariyle İstanbul'daki müzik piyasası makam müziğini de içine alarak kitleselleşme yolunda bir adım daha atmıştır. Tiyatro, kıraathane, gazino, birahane, bahçe ve mesireler farklı türlerde ve sunuş şekillerinde makam müziği icralarına yer vermiştir. Amatör müzik eğitimine olan ilgi, geleneksel meşk sisteminden ayrışan bir profesyonel öğretmen zümresinin yaygınlaşması sonucunu doğurmuştur. Yirminci yüzyılla birlikte müzik eğitimi kurumsallaşarak müfredatın standartlaşması ve müzik öğretmenliği mesleğinde uzmanlaşma yolunda kalıcı bir adım atılmıştır. Yayıncılığın ve Batı grafik notasının benimsenmesiyle, müzik notalarının yanı sıra, nota, teori ve çalgı öğretim kitaplarının basımı giderek artmıştır. Batı müziğinin, makam müziğinde beste üretimi üzerinde de çeşitli tesirleri görülmüştür. Kitleselleşen bir müzik piyasasında şarkı, marş, opera ve kanto türlerinde yapılan bestelerin sayısı artmıştır. Tasvirî müzik denemelerinin yanı sıra çok sesli, tonal, süsleme ve ifade unsularının kullanımıyla beste üzerinde doğrudan görülen etkilerin de ilk örnekleri kaydedilmiştir.Batı müziğinin Osmanlı toplumunda bütüncül ve kısmî olarak benimsenmesinde devlet, gayrimüslimler, aydınlar ve müzik piyasası ile teknolojik gelişmeler belirleyici etkilerde bulunmuştur. Devlet, bu süreç için gerekli olan zemini ve motivasyonu sağlamıştır. Gayrimüslimler piyasanın öncü tüketicileri ve üreticileri olarak gerekli kültürel iklimin en azından ilk zamanlar devamlılığını sağlamıştır. Aydınlar ise, müziği ile birlikte Batı kültürünün toplumda rağbet görmesini teşvik edecek şekilde yayıncılık ve yazarlık faaliyetleri ile kamu oyunu biçimlendirmeye ve etkilemeye çalışmıştır. Müzik piyasası ve teknolojik gelişmeler ise oluşmakta olan kitle kültürünün tüketicilerini tatmin edecek ürünler arz ederek, toplumun belirli kesimlerinden gelen ekonomik anlamda bir talebin karşılanmasını sağlamıştır.

The appropriation of western music takes a large share in the modernization quest that exerted direct influence on the Ottoman society at large as of the nineteenth century. The examination of this appropriation process is invaluable in terms of shedding light on the wealthy dynamics of the cultural change phenomenon in sociological terms and a series of significant activities that became source of the music in the Republican era in musicological terms.The appropriation of western music should not be only seen as a top-down change enforced by the state regarding the westernization movement as some some thinkers say. As one cannot refuse the significant effect of the state in this process, the effect of non-muslims and intelligentsia should also be considered. Along with these cultural agents of the westernization movement, the effect of a musical market emerging and growing with technological developments in Istanbul became inevitable. The consumption of the products and services supplied by the producers in this market states that an economical demand is determinative of the appropriation as it shows certain requirements of the public is met.A wide mix of sources encompassing Ottoman archival documents, manuscripts, private and public annuals, periodical and books of the period with memoirs, dissertations, notations, discs and photographs, is utilized on examination of the appropriation process of western music in the Ottoman society with the Istanbul sample. The appropriation of western music in the state and the civilian life during the period from Sultan Mahmud II to the Republic, is examined by employing the disciplines of musicology, sociology, history, record keeping, statistics and business administration.The initial steps taken by Sultan Mahmud II for the musical organization of Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye, became determinative of the appropriation of western music in the palace, bureaucracy and the army. As the members of the dynasty were dealing with education, performance and composing, the theaters establish in the palace let the organization of various musical events. As the western music became the official music of the state, official anthems were played on various events comprising ceremonies and diplomatic representations. Muzıka-i Hümâyun, the musical institution connected with the palace, reached a maturity to constitute the basis of the leading musical institutions of the Republic as it grew by including the band, orchestra and theater with the support of the foreign specialists. Bands were established in the armies dispersed on the Ottoman geography. The appropriation process being commenced in the state, subsequently expanded by involving the civilian life.The interaction of western music with the Ottoman society, brought two kinds of appropriation. The first one is a holistic appropriation that is keeping the western music alive in Istanbul through immitation of its original cultural system in Europe. The second type of appropriation refers to the transfer of individual elements such as music theory, instrument, musical genres, publication, gramophone that defines and forms the sytem in Europe, to the local music.As of the second quarter of the nineteenth century, a market related with the western music was founded in Istanbul. In this market with its Pera-centered development, buildings such as theaters, casinos, cafes and hotels along with the embassies, clubs, associations and schools of the foreign states became stages for various music events. The business establishments specialized on music, instrument and phonograph-gramophone played a facilitating role in suppyling products and services required for the musical production and consumption. Moreover, many music teachers in Pera contributed to growing amateur musicians.As of the third quarter of the nineteenth century, the music market in Istanbul took one more step on the way for massification by incorporating the maqam music. Theaters, coffeehouses, casinos, beer houses, gardens and promenades, housed maqam music performances in various genres and presentational forms. The interest on amateur musical education resulted in dissemination of a professional teacher circle differentiated from the traditional meşk system. Together with the twentieth century, the musical education took a permanent step on the way for the standardization of the curriculum and specialization on the profession of music teaching through institutionalization. Thanks to appropriation of the publishing and western graphic notation, the print of scores along with the educational books on notation, theory and instruments gradually increased. Western music had various impacts on the composition in maqam music. In a massifying musical market, the number of compositions in the genres of song, march, opera and kanto increased. In addition to the programme music attempts, the initial examples of effects directly seen on the composition through employment of polyphonic, tonal, ornamentational and expressional elements were achieved.The state, non-Muslims, intelligentsia and the music market with the technological developments were determinative of both holistic and partial appropriation of the western music in the Ottoman society. The state provided the necessary basis and motivation for this process. As the pioneer producers and consumers of the market, the non-Muslims provided the continuity of the cultural climate at least in the earlier stages. The intelligentsia tried to the affect and form the public opinion through publishing and authoring activities to reinforce the desire for the western culture with its music in the society. The music market with its technological developments ensured meeting the demand coming from certain segments of the society by supplying products that would satisfy the consumers of the mass culture being formed.