Van merkez-İpekyolu, Erciş ve Gevaş ilçelerindeki Tetrakonkos (Tetraconchos) planlı kiliseler

Abstract

Çalışmamız kapsamındaki üç tetrakonkos planlı kiliseden en önemlisi, bir saray kilisesi olarak yapılan ve aynı zamanda geçmişte Katagikos'luk merkezi olan Akdamar Adası'ndaki Kutsal Haç Kilisesi'dir. Günümüze ünik nitelikteki cephe süslemeleri ile korunmuş olarak gelebilmesi ve Ermeniler için hac yeri olması gibi birçok sebepten dolayı Van'ın en önemli tarihi eserlerinden biri olma özelliğini korumaktadır. Bu kilisenin 915-921 tarihleri arasında inşa edildiği dikkate alındığında Soradir Kilisesi'nden (XII-IX. y.y) sonra günümüze sağlam olarak gelebilmiş en erken tarihli kilise olarak karşımıza çıkmaktadır.Vasal Vaspurakan Krallığı'nı 1021 tarihinde Bizans'a bırakmak zorunda kalan son yönetici Kral Senekerim'in yaptırdığı Varagavank'taki Surb Astuacacin (Kutsal Meryem Ana) Kilisesi, Akdamar Adası'ndaki Kutsal Haç Kilisesi'nden sonra Van'ın en önemli ikinci dini merkezi olarak karşımıza çıkmaktadır. Dış cephe ve iç mekan süslemesi olmayan bu yapının batısına eklenen jamatunun içinden kiliseye geçişi sağlayan portal niteliğindeki kapısı ve batı cephe süslemeleri dikkat çekmektedir.Erciş'teki Arcuaber Kilisesi her iki yapıya göre daha az korunabilmiş bir yapıdır ve kesme taş malzeme kullanılmasına karşın yapının üzerinden günümüze gelebilen süsleme bulunmamaktadır. Buna karşın renkli taş almaşıklığı ile dikkat çekicidir.Van'daki bu üç tetrakonkos planlı kilise Çatak Sortkin, Başkale Soradir ve Gürpınar'daki Boutsvank kiliselerine göre, dini merkez olmaları, malzeme kullanımı ve süsleme bakımından çok daha ön plandadırlar.Çalışılan yapılar sadece tipolojik olarak ele alınmamış olup aynı zamanda süsleme ve malzeme açısından da değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bu plan tipinin yapım aşamalarının zorluğu ve kullanım alanlarının dar olmasından dolayı diğer plan tiplerine göre daha az tercih edildiği tespit edilmiştir.Ülkemizde bilimsel araştırma konusu olarak oldukça az tercih edilen bu alanda yaptığımız çalışma ile Van'daki Hıristiyan dini mimarisine ufakta olsa bir katkı sunduğumuzu ümit etmekteyiz.

The most important of three tetrakonkos planned churchs in our scope of study's is holy cross in Akdamar Island, which was built as a palace church and also Katagikos center in the past. Due to many reasons like being able to come as protected with by the wall decorations which have unique qualities and being a place of pilgrimage for Armenians, it remains the distinction of being one of the most important historical monuments of Van. Considering the fact that this church was built between the years 915-921, it is the oldest surviving church which is able to come intacted besides Soradir Church.Surban Astuacac the Church which having been built in Varagavank by the last manager King Senekerim had to leave the Vassal Kingdom of Vaspurakan to the Byzantine, emereges as the second most important religious center of Van after the Holy Cross Church in Akdamar Island. Its portal door providing a transtion from the jamatun added to western part of this structure that does'nt have any exterior and interior decoration and its western facade decorations draws attention. Arcuaber church in Erciş preserved a structure less than both structure and despite cut stone material use of which has'nt decorations on the building reach today although it is noteworthy that the intercutting colored stone.These three tetracocnhos are much more prominent than Sortkin in Çatak, Soradir in Başkale and Boutsvank Church in Gürpınar in terms of being religious centers, material usages and decorations. Studied structures are not only tried to be assessed in typology but also in terms of decoration and materials. The plan type has been identified as less preferred than other plan types due to the difficulty in construction steps of this plan and narrow sides of usage.As scientific research subject in our country, quite little preferred with the work we do in this area though small Christian religious architecture in Van, we hope to offer a contribution.