Urartu mimarisinde malzeme ve teknik

Abstract

Bu tez çalışmasında, Van Gölü Havzası'nda M.Ö. 9. yüzyılın ortalarından itibaren başkent Tuşba merkezli olarak kurulan Urartu Krallığı'nın, kale ve yerleşim yerlerindeki mimarlık yapıları incelenmiştir. Mimari yapıların incelenmesi ile Urartuların hâkim olduğu araziyi nasıl değerlendirdiği, taş ocakları, duvarcılık pratikleri ve inşa malzemelerinin temini gibi konuların aydınlatılması amaçlanmıştır.Türkiye'nin doğu bölgesi, Ermenistan ve Kuzeybatı İran'da oldukça geniş bir coğrafyada, yaklaşık 250 yıl boyunca egemenlik kuran bu güçlü krallığın en somut kültürel varlıkları ise mimari yapılarıdır. Urartular; anıtsal tapınaklar, saray yapıları, sütunlu ve payeli salonlar ile depo mekânlarının yer aldığı kamusal, dinsel ve ekonomik amaçlı yapıları, güçlü surlarla kuşatılan sitadeller içinde inşa etmişlerdir.M.Ö. 9. yüzyılın ortalarından itibaren hâkim oldukları bölgeye yeni bir anlayış getiren Urartu Krallığı'nın yerleşimleri, Urartuların araziyi oldukça etkili bir biçimde değerlendirdiğini ortaya koymuştur. Urartu yerleşim modelinin temelini, kale ve kent planlaması oluşturmaktadır. Tarımsal ürün elde edilen araziler yerleşim yeri olarak değerlendirilmemiş ve bu alanlar genelde bir veya iki kale ile kontrol altına alınmıştır. Urartu kaleleri, krallığın başlangıcından itibaren benzeri bir planlamada inşa edilmişlerdir. Özellikle krali projelerde mutlaka güçlü sur duvarları, bir veya birden fazla kare planlı susi tapınak, pithoslu depolar, sütunlu veya payeli salonlar ile kralın veya yerel yöneticilerin konakladığı saraylar mutlaka inşa planlamasına dâhil edilmiştir. Bu, Urartu Krallığı'ndaki katı merkeziyetçi anlayışının sonucunda ortaya çıkmış bir durumdur. Urartular, kent yerleşimlerini, kalelerinin eteklerine veya kale yakınındaki uygun bir alana inşa etmişlerdir.Urartular; kaleler ile aşağı kentlerdeki mimari yapılarını taş, kerpiç ve ahşap olmak üzere üç temel malzeme ile inşa etmiştir. Bitümen ise nadiren kullanılmış bir diğer yardımcı malzemedir. Urartu yapılarının temelleri taş malzemeden oluşmakta ve bunun üzerinde ise kerpiç beden yükselmektedir. Son olarak üst örtü ise ahşap ile şekillendirilmiştir.Urartu kale ve kentlerinden günümüze gelen mimari yapıların önemli bir bölümü taş malzemeden oluşmaktadır. Taş malzeme, kalelerin ve yerleşim alanlarının üzerinde yükseldiği kayalıklardan da elde edilebileceği üzere en yakındaki kayalıklar da taş kaynağı olarak kullanılmaktaydı. Bununla birlikte kullanılan taş malzemelerin farklılığı uzak alanlardan da taşların getirildiğini göstermektedir. Urartu Krallığı'nda farklı taş türlerine ilişkin taş ocakçılığı faaliyetleri gerçekleştirilmiştir. Tez kapsamında yapılmış olan analizler ışığında, Urartu mimarisinde traverten, kireçtaşı, kumtaşı, bazalt, andezit, gabro, serpantinit ve dasit olmak üzere sekiz farklı taş cinsinin kullanımı tespit edilmiştir.Urartu mimarisinde taş malzemeyi tamamlayan ve yapıların şekillenmesini sağlayan bir diğer inşa malzemesi kerpiçtir. Kerpiç kullanımı oldukça yaygındır. Taşa nazaran taşınması ve şekillendirilmesi daha kolay olan bu malzeme, bütün Urartu merkezlerinde tespit edilmiştir. Taş malzemenin temininde olduğu gibi kerpiç malzeme de kale ve yerleşim alanlarının en yakınındaki kil ocaklarından elde edilmiştir. İçine ince kıyılmış saman ve sönmüş kireç bırakılarak ahşap kalıplara dökülerek elde edilen kerpiç bloklar, taş temeller üzerine yerleştirilerek kullanılmaktaydı. Urartu mimarisinde bugüne değin herhangi bir birleştirici malzeme veya kenet sisteminin kullanımı tespit edilmemiştir. Ancak yapılarda birleştirici malzeme olarak kullanımı yanında zemin blokajlarında da kilin kullanımı bilinmektedir. Ayrıca birleştirici malzeme olarak taşlardan geriye kalan kireç tozlarının da kullanımı tespit edilebilmiştir. Urartu mimarisinde kullanılan taş ve kerpiç malzemeyi tamamlayan üçüncü malzeme ahşaptır. Urartular'ın bu malzemeye ulaşımı, egemen oldukları coğrafyanın kaynakları ile sınırlı olmuştur. Temel inşa malzemelerini kendi coğrafyalarından temin etmiş, taş ve ahşap açısından kısmen daha fakir olan Assur gibi dışa bağımlı olmamışlardır.Urartular, mimari yapılarını inşa etmeden önce duvarların üzerinde yükseldiği temel basamakları ile alt yapı sistemine ait işlemleri gerçekleştirilmişlerdir. Ana kayanın kesilip düzeltilmesiyle gerçekleştirilen bu işlemler, kalelerdeki kirli su tahliyesini sağlamakta ve kerpiç duvarların nemden zarar görmesini engellemeyi amaçlamaktadır. Bu uygulamalardan sonra ise sur temel yuvalarına oturtulan taş temelli kerpiç duvarlar Urartular'ın kendine özgü inşa teknikleriyle yükseltilmiştir. İnşa malzemelerinin farklılığı, her birinin şekillenmesinde, farklı bir teknik ve alet kullanımını gerekli kılmıştır. Oldukça sert ve işlenmesi zor olan taş malzemenin şekillendirilmesinde balta, çekiç ve balyoz gibi metal aletler kullanılmıştır. Taşların düzeltilmesinde ve işlenmesinde ise keski ve murç gibi daha ince aletler tercih edilmiştir. Kerpiç malzemelerin üretiminde ise ahşap kalıplar kullanılmıştır. Ahşap kullanımında tespit edilen yuva-zıvana, karbonize olmuş halat kalıntıları ve metal çivi örnekleri de gelişkin bir marangozluk ve doğrama tekniğinin varlığını ortaya koymuştur.

In this dissertation, the architectural constructions in the fortresses and settlements of the Urartu Kingdom, which was founded in the mid-9th century BC with Tushba as its capital city, have been examined. By the analysis of architectural constructions, this dissertation aims to explain how Urartians utilized the land that they ruled, and illuminate issues such as quarrying, practices of masonry, and the supply of materials for construction.The most powerful cultural assets of this powerful kingdom that ruled a vast region for 250 years, covering today's Eastern Turkey, Armenia, and Northwest Iran, are architectural constructions. Urartians have built temples, palaces, halls with columns and pillars, storage areas located in constructions built for public, religious and economic objectives, inside citadels protected by strong fortification walls.The settlements of the Urartu Kingdom brought a new understanding to the area that they ruled since mid-9th century BC and these settlements prove that Urartians used the land in a highly effective manner. The main elements of the Urartian settlement model are the fortress and city planning. Urartians have not used the agricultural lands as settlement areas and instead protected and controlled by one or two fortresses. The plans of Urartian fortresses have been similar throughout the history of the kingdom. Especially in royal projects, strong fortification walls, one or more square planned susi temples, storage rooms with pithoi, halls with columns and pillars, and palaces where the king and local administrators have resided have definitely been included in the construction planning. This situation is an outcome of the strictly centralized understanding of power in the Urartu Kingdom. Urartians have preferred to build their urban settlements near the fortresses.In the realization of architectural constructions in the citadels and lower cities, Urartians basically used stone, mud-brick, and wood as three basic materials. Bitumen is another auxiliary material, although rarely used. The foundations of Urartian constructions consist of stone and a mud-brick body generally is built on that. Finally, the roof is built by wood.Significant numbers of surviving Urartian architectural constructions in cities and fortresses are consisting of stone material. Stone material was from the bedrock where the fortress and settlements rose upon or sometimes nearby bedrocks were used as stone quarries. However, when the difference in the stone material taken into consideration, it is understood that some stone materials are also brought from distant locations. The analyzes made within the scope of the dissertation, it has been determined that in the Urartu architecture eight different stone types were used and these are, travertine, limestone, sandstone, basalt, andesite, gabbro, serpentinite, and dacite.Another construction material that completes stone material and helps the shaping of constructions in Urartian architecture is mud-brick. The use of mud-brick is very common. This material, which is easier to transport and give shape compared to stone, has been detected in all Urartian centers. As in the supply of stone material, mud-brick material was obtained from clay quarries in the vicinity of fortresses and settlements. Mud-brick blocks were made by mixing finely chopping straw and slaked lime into clayey soil. Later, these blocks were placed in stone foundations. The use of any additional material or clamp system has not been observed in Urartian architecture until today. Additionally, the use of residual lime powder from stones used as binding material is detected. The third material that completes the stone and mud-brick material in that architectural system is wood. The Urartians' access to this material was limited because of the lack of resources in the land that they ruled. They obtained the basic construction materials from their own area. Contrary to the Assyrians, who were experiencing lack of stone and wood resources and dependent on outside resource areas, Urartians were self-sufficient.Before building the architectural constructions, Urartians first construct a step system on the bedrock and sewage drainage system under the construction. These operations, which were performed by cutting and correcting the bedrock, provided the waste water evacuation from the fortress and protected the mud-brick walls from moisture damage. After these practices, stone-based mud-brick walls settled on the foundation bases have been upgraded by the Urartians' own construction techniques. The difference in construction material, necessitated the use of a different tools and techniques in the shaping of each material. Metal tools such as axes, hammers and sledgehammers have been used in shaping the stone material which is very hard and difficult to process. Thinner tools such as chisel and moils have been preferred in the correction and processing of the stones. Wooden molds were used in the production of mud-brick materials. Mortise and tenon joints, carbonized rope remains, and metal nail specimens found in wood use have also revealed the presence of an advanced carpentry and chopping technique.