Dı salên 1980-2000an de lı Tırkîyeyê rewġa zıman û edebîyata Kurdî û têkılîya wan lı gel tevgerên cıvakî yên Kurdan

Abstract

Kürt modern aydınlanma süreci ve çalışmaları 20. yüzyılın başlarında başlamıştır. Bu aydınlama sürecinde kuzeyde ve Türkiye‟de dil, kültür ve edebiyatla ilgili yapılan çalışmaları üç dönem olarak belirlemek mümkündür. Birinci dönemi 20. yüzyılın başından Osmanlı İmparatorluğu‟nun dağılmasına kadar, ikinci dönemi 1960 yılından 1980 yılına kadar, üçüncü dönemi de 1980 yılından 2000‟li yıllara kadar. Bu çalışmanın çerçevesi özellikle 1980-2000 dönemidir. Fakat konunun anlam ve içeriğinin daha iyi anlaşılması için genelde 20. yüzyılda ortaya çıkmış bütün çalşma ve eserlerini kapsamaktadır. Dünyada gelişen ulusal talepler ve kurulan ulusal devletler sürecinde Kürtler de siyasal ve ulusal bir arayış içine girerler. İlk defa 1898 yılında Kürtler tarafından Kürdistan isimli bir Kürtçe gazete çıkarılır. II. Meşrutiyet‟ten sonra bir çok siyasi ve kültürel kurum kuruluş Kürtler tarafından açılır. Kürtlerin ilk modern kültür ve sanat çalışmaları ve eserleri de bu dönemde bu siyasal ve ulusal arayışlarıyla ortaya çıkmaya başlar. Ancak bu süreç fazla devam etmez. Osmanlı Devletinin yıkılışıyla birlikte Kürtlerin de zaten iyi olmayan durumları ve düzenleri alt üst olur. İstanbul‟da toplanmış olan bu Kürt aydın ve siyasetçileri de büyük çoğunluğu Suriye ve Irak‟a geçerler. İstanbul‟da ortadan kaldırılan çalışmalar Şam, Bağdat ve Süleymaniye gibi merkezlerde yeniden başlar. Kuzeyde ve Türkiye‟de Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren Kürtler üzerinde ağır baskılar yürütülür. 1960 yıllarına gelinceye kadar Kürtler tarafından modern anlamda hiçbir kültürel ve sanatsal çalışma ve etkinlik yapılamaz. 1965‟lerden sonra Kürt okumuşları ve aydınları içinde bir arayış süreci başlar, çalışmaları gelişir. 1971‟de Türkiye‟de askeri darbe olur ve Kürtlerin bu çaba ve çalışmaları tekrar durmak zorunda kalır. Bu süreçte de birkaç numune dışında Kürtler adına herhangi bir çalışmayla karşılaşmak mümkün değildir. VII 1975-1980 yılları arasında birçok Kürt siyasi grup ve hareketler ortaya çıkar ve birçok dergi ve gazete bu Kürt grup ve hareketler tarafından çıkarılır. Bu yayınlarda kimi zaman bazı Kürtçe yazı ve eserler de yayınlanır ve ayrıca bu çalışmalarla beraber Kürt edebiyatının bazı eserleri de yayınlanır. 1980 askeri darbesinden sonra Kürt dil ve kültürü üzerinde ağır bir baskı ve yasaklamalar yürütülür. Bu süreçte 1991 yılına kadar Türkiye sınırları içerisinde hiçbir Kürtçe yayının yayınlanmasına izin verilmez. 1991 yılından sonra bazı siyasal ve kanuni değişimlerin gerçekleşmesiyle beraber Türkiye‟de Kürt varlığı da bir biçimde kabul edilmiş olur. Bundan sonra Türkiye‟de yeni bir süreç başlar. Bu yıllarda Türkiye siyasetinin biraz demokratikleşme yolunda değişmesiyle birlikte Kürtçe üzerindeki yasağın kalkmasına kadar Kürtler tarafından birkaç dergi çıkarılır. Bu süreçte 1992 yılından itibaren önce İstanbul‟da olmak üzere bazı Kürt kültürel ve sanatsal ve siyasi kurumlar legal bir şekilde kurulur. Yine bu süreçte Kürtler tarafından birçok kültürel, sanatsal ve siyasal çalışma geliştirilir. 2000‟li yıllardan itibaren artık birçok yerde Kürt kurum ve kuruluşları kurulur, Kürtçe televizyonlar açılır ve Kürtçe basın yayında önemli bir artış gösterir. Ancak tüm bu çalışma ve gelişmelerle beraber Kürtçe dil ve kültürünün durumu ve akibeti henüz Türkiye‟de belirgin değildir ve Kürtçe kanuni açıdan halen de bir statüye ve güvenceye sahip değildir. Anahtar Kelimeler : 20. Yüzyıl, Kürtler , Türkiye‟de Kürtler, Kürtçe, Dil, Basın. Yayın, Eserler, Kurumlar, Kürt Siyaseti.

The modern process of Kurdish enlightenment and studies towards it has been started at twentieth century. In this process, both in north and in Turkey there has been studies about language, culture and literature which can possibly be identified as three different periods. The first period is from the beginning of twentieth century until the collapse of Ottoman, the second period is from 1960 to 1980 and the third one is from 1980 to 2000. The main point of this study is especially 1980-2000 period. However, in order to provide an understanding about the content of the subject, all the works that has been emerged in the twentieth century are included. In the period of the developments of national demands and established national states, Kurds have also started to search their political and national rights. First in 1989, a newspaper named Kurdistan has been published by Kurds, it was written all in Kurdish. After the II. Constitutionalism, a lot of political and cultural institutions have been established by Kurdish people. The first study of modern culture and arts of Kurds has started in this period in which Kurdish people were in search of their political and national rights. However this period did not last much. Along with the Ottoman collapse, the situation of Kurdish people has been worsened. Most of the Kurdish politicians that are gathered in Istanbul have moved to Syria and Iraq. Those studies that were removed from Istanbul, has been started again in Sam, Baghdad and Sulaymaniyah. Since the establishment of Republic, the heavy pressure on Kurdish people have risen both in north and in Turkey. Until the year of 1860, Kurdish people could not set up any activity or modern work in terms of culture and art. After the year of 1965, a search process has been started by Kurdish liberals, and their works developed. In 1971 a military coup happened and Kurdish people become forced to stop the IX campaign again. Besides a few samples, it is impossible to encounter Kurdish arts or works from that period. In the years of 1975-1980, a lot of Kurdish political groups and movements arised and a lot of magazines and newspapers have been written by these Kurdish groups and movements. In this publications there has been some Kurdish arts and works published too and along with this works, some arts of Kurdish literature have also been published. After the military coup in 1980, Kurdish language and culture has been forbidden as well as a heavy pressure has been adapted to it. In this process until the year of 1991, there has not been any permission of Kurdish publication within the borders of Turkey. After the 1991 there has been some changes in terms of politics and law. Along with that, the existence of Kurdish people has been accepted by the Turkish government. After this, a new process has been started. In these years Turkish policy has been changed which resulted in the forbids in Kurdish language removed and Kurdish people have again started with Kurdish magazines. In this process, after the year of 1922 there has been first in Istanbul cultural, political and art institutions legally established. Again in this process there has been a lot of cultural, art and political works developed by Kurdish people. After the year of 2000, Kurdish institutions arised everywhere and Kurdish television and media started to show up and become important part of the publication. However despite all the works and improvements that has been done in Turkey the situation of Kurdish people are still not clear. In addition to that, Kurdish language has still not got its statue and security from the angle of legal. Today this process barely continues in Turkey. Key Words: 20th century, The Kurds, The Kurds in Turkey, Kurdish Language, Press. Publications, Works, Institutions, Kurdish Politics.