Van ekolojik koşullarında farklı dozlardaki azotlu ve fosforlu gübreler ile bakteri aşılamasının (Rhicobium lequminosarum) kışlık kırmızı Fırat-87 (Lens culinaris Medik.) mercimek çeşidinin verim ve verim öğelerine etkilerinin belirlenmesi üzerine bir araştırma

Abstract

Bu çalışma, Van ekolojik koşullarında kışlık kırmızı bir mercimeğin azotlu ve fosforlu gübre ile bakteri aşılama uygulamalarına tepkisini incelemek amacı ile yapılmıştır. Kışlık kırmızı Fırat - 87 mercimek çeşidi bitki materyali, azotlu ve fosforlu gübre ile Rhizobium leguminosarum karışık inokulantı ise faktörler olarak kullanılmıştır. Deneme; bölünen bölünmüş parseller deneme desenine göre dört yinelemeli olarak kurulmuş ve 1995 - 1996 ile 1997 - 1998 yıllarında iki yıl süre ile yürütülmüştür. Çalışmada, farklı dozlardaki azotlu ve fosforlu gübre dozları ile bakteri aşılamanın bitki boyu, ilk bakla yüksekliği, birincil ve ikincil dal sayısı, bitkide bakla, baklada dane, bitkide dane ve m2'de bitki sayısı, gövde yaş ve kuru ağırlığı, kök yaş ve kuru ağırlığı, bitkide nodul sayısı, bin dane ağırlığı, ham protein oranı, dane verimi ve hasat indeksi karakterleri üzerine etkileri incelenmiştir. 1995 - 1996 ve 1997 - 1998 yılı verilerine göre, deneme sonucu aşağıdaki gibi özetlenebilir. 1- Faktörlerin bitki boyu üzerindeki etkisinin ilk yılda önemsiz, ikinci yılda ise, fosforun tekli azot x fosfor, azot x bakteri ve fosfor x bakteri ikili interaksiyonlarının önemli oldukları görülmüştür. Anılan özellik yönünden her iki yılda da uygulamalar arasında düzensiz bir eğilim olmasına rağmen, ikinci yılda bitki boyu ilk yıla göre belirgin bir biçimde artmıştır. 2- Faktörlerin ilk bakla yüksekliği üzerine etkisi ilk yılda önemsiz, fosfor dışında ikinci yılda tüm faktörler önemli çıkmış ve en yüksek değer 14.17 cm. ile N6 + Pe + Bı uygulamasından alınmıştır. Her iki yılda da ilk bakla yüksekliği özelliği yönünden düzensiz bir eğilime karşın, ikinci deneme yılında bitki boyuna paralel olarak ilk bakla yüksekliği de artmıştır. 3- Bitkide birincil dal sayısı özelliği yönünden, birinci yılda azot hariç faktörlerin etkisi önemsiz, ikinci yılda ise önemli çıkmış ve en yüksek değer 2.42 adet / bitki ile N0 + Po + Bı uygulamasından alınmıştır. Gübre doz ve bakteri aşılama uygulamaları dikkate alındığında her iki yılda da düzensiz bir dağılım gerçekleşmiştir. 4- Bitkide ikincil dal sayısı özelliği yönünden, faktör interaksiyonları her iki yılda da önemli çıkmış yıllara göre en yüksek değerler sıra ile 3.50 adet / bitki ile N4 + P4 + Bve 2.87 adet / bitki ile N4 + P0 + Bı uygulamalarından alınmıştır. İkincil dal sayısı yönünden her iki deneme sezonunda uygulamalara göre düzensiz bir dağılım gerçekleşmiştir. 5- Bitki başına bakla sayısı özelliği yönünden, azot, fosfor ve bakteri faktör interaksiyonları her iki yılda da önemli çıkmış, ilk yılda en yüksek değer 23.87 bakla / bitki ile N4 + P4 + Bı ve ikinci yılda ise 30.70 bakla / bitki ile N2 + P4 + Bı uygulamalarından alınmıştır. İncelenen öteki verim komponentlerinde olduğu gibi ikinci sezonda, çevresel değişimlere paralel olarak yine önemli bir artış olmuştur.88 6+ Genetik bir özellik olan baklada dane sayısı özelliğinde, faktörlerin üçlü interaksiyonları ilk yılda önemsiz, ikinci yılda önemli çıkmıştır. Anılan karakter yönünden her iki sezonda uygulamalar açısından düzensiz bir dağılım söz konusudur. 7- Çevresel değişimlerin etkisi ile ikinci sezonda artan dal sayısı ve bakla sayısına bağlı olarak bitki basma dane sayısı özelliği artmış olup, en yüksek değer birinci deneme yılında 24.62 dane / bitki ile N4 + P4 + Bı ve ikinci yılda 5 1.77 dane / bitki ile N2 + P4 + B! uygulamalarından alınmıştır. 8- M2'de bitki sayısı özelliği yönünden, her iki yılda da faktörlerin üçlü interaksiyonları istatistiksel olarak önemli çıkmıştır. Geciken ekim ve farklı iklim değerlerine paralel olarak ikinci yılda anılan özellik yönünden belirgin bir artış olmuştur. 9- Bin dane ağırlığı özelliğinde, faktörlerin üçlü interaksiyonları her iki yılda da önemli çıkmış ve en yüksek değerler 36.68 g. ile ilk yıl N6 + Ps + B0 ve ikinci yıl 41.51 g. ile N4 + P4 + B, uygulamalarından alınmıştır. Faktör uygulamaları arasında her iki yılda da düzensiz bir dağılım söz konusu olurken, daha çok genotipe bağlı bir özellik olduğu bildirilen bin dane ağırlığı, öteki verim kriterlerinde olduğu gibi ikinci yılda yine belirgin bir biçimde artmıştır. 10- Bitkide nodul sayısı açısından yıllar arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır. Söz konusu özellik yönünden faktörlerin üçlü interaksiyonları her iki sezon için de önemli çıkmış, en yüksek değerler 15.37 adet / bitki ile ilk yıl N4 + P8 + B, ve 5.52 adet / bitki ile ikinci yıl N6 + P4 + B, uygulamalarından alınmıştır. Kurak geçen sezonda oluşan nodul sayısı fazla olmuş, ayrıca yerel Rhizobial floraya rağmen inokulasyonla birlikte nodul sayısı artmıştır. 11- Bitkinin gövde yaş ağırlığı özelliği yönünden ilk yılda azotun tekli, azot x fosfor ve fosfor x bakterinin ikili interaksiyonları, ikinci yılda ise tüm faktör interaksiyonları istatistiksel anlamda önemli çıkmış ve en yüksek değer 3.38 g. ile N2 + Po + B0 uygulamasından alınmıştır. Gübre ve inokulasyon uygulamalarına göre yine düzensiz bir dağılım söz konusu olurken, anılan karakter yönünden ikinci yılda önemli bir artış olmuştur. 12- Bitkinin gövde kuru ağırlığı özelliği yönünden, her iki yılda da gübreleme ve bakteri aşılama faktör interaksiyonları istatistiki olarak önemli çıkmış ve en yüksek değer 0.50 g. ile ilk yıl N4 + P8 + Bı ve 0.55 g. ile ikinci yıl N4 + P4 + B0 uygulamalarından alınmıştır. Uygulamalara göre ilk yılda düzensiz bir dağılım söz konusu olurken, ikinci yılda elde edilen değerlerdeki önemli artışa karşın düzenli bir dağılım gerçekleşmiştir. 13- Kök yaş ağırlığı yönünden faktör interaksiyonları istatistiksel anlamda her iki yılda da önemli çıkmış ve en yüksek değerler sıra ile 0.15 g. ile ilk yıl N2 + Po + B0 ve 0.16 g. ile ikinci yıl N0 + Pg + Bo uygulamalarından elde edilmiştir. Kontrol uygulamasma göre kök yaş ağırlığında bariz bir artış olmasına karşın, uygulamalar arasında bir düzensizlik söz konusu olmuştur. 14- Kök kuru ağırlığı özelliği yönünden, faktörlerin üçlü interaksiyonları ilk yılda % 0.01, ikinci yılda % 0.05 düzeyinde önemli çıkmış ve en yüksek değerler sıra ile 0.055 g. ile ilk yıl N2 + P8 + Bı ve 0.080 g. ile ikinci yıl N6 + P6 + B, uygulamalarından elde edilmiştir. Anılan karakter yönünden her iki deneme yılı için de düzensiz bir dağılım meydana gelmiştir.89 15- Genetik bir özellik olduğu bildirilen ham protein oranı öteki verim bileşenlerinin çoğunda olduğu gibi ikinci yılda önemli biçimde artmış ve en yüksek değer ilk yıl % 22.44 ile N4 + P8 + B0 ve ikinci yıl % 27.35 ile N4 + P0 + B, uygulamalarından elde edilmiştir. Kontrolle birlikte faktör uygulamalarında düzensiz bir dağılım olmuştur. 16- Dane verimi özelliği yönünden faktörlerin üçlü interaksiyonları her iki yılda da istatistiksel anlamda önemli bulunmuştur. İkinci yılda, bütün parsellerde dane veriminde önemli biçimde artış olmuş ve en yüksek değerler, birinci yılda 70.31 kg / da ile N0 + Pğ + B, ve ikinci yılda 172.18 kg / da ile N0 + P& + B0 uygulamalarından elde edilmiştir. Kontrole göre ilk yıl uygulamalar arasında ritmik bir dağılım söz konusu iken, ikinci yılda yaklaşık iki katma çıkan verim değerlerine karşın, belirgin bir düzensizlik meydana gelmiştir. 17- Hasat indeksi özelliği yönünden denemenin birinci yılında; azot, fosfor, Azot x Fosfor ve Fosfor x Bakteri, ikinci yılda ise tüm faktörlerin tekli, ikili ve üçlü interaksiyonları istatistiki olarak önemli çıkmış ve uygulamalar arasında kontrolle beraber düzensiz bir dağılım meydana gelmiştir. Öteki verim bileşenlerinin çoğunda olduğu gibi hasat indeksinde de geciken ekim tarihi ve yükselen yağış oranı ile birlikte ikinci deneme sezonunda kayda değer bir artış olmuştur.

This study was conducted under Van ecological conditions, to determine the response of lentil to nitrogen and phosphate fertilizers and inoculation. Fırat - 87 lentil cultivar was used as plant material and ammonium sulphate, triple super phosphate fertilizers and Rhizobium leguminosarum mixed inoculant were used as factors. The experiments were conducted on split plot designs with four replications University Campus area and were carried out for two years in 1995 - 1996 and 1997 - 1998. In this study, the effect of different levels of nitrogen and phosphorus fertilizers and Rhizobial inoculations on plant height, first pod height, number of primary and secondary branches per plant, number of pods per plant, number of seeds per pod, number of seed per plant, number of plants / m2, fresh and dry weights of stem and root, number of nodules per plant, 1000 - seed weight, crude protein rate, seed yield and harvest index were investigated. The results obtained in 1995 - 1996 and 1997 - 1998 years are summarized below: 1- The effect of mentioned factors on plant height was not statistically significant during the first year. However during the second year phosphorus, nitrogen x phosphorus, nitrogen x bacterium and phosphorus x bacterium interactions were found to be statistically significant. For the trait mentioned above, in spite of the irregular tendency between the treatments in both years, it was found that plant height increased significantly in the second year. 2- The effect of the factors mentioned above on first pod height were found to be statistically nonsignificant for the first year and with the exception of phosphorus statistically significant in the second year and the highest value ( 14.17 cm. ) obtained from the N6 + P6 + B] treatments. Despite, an irregular tendency for first pod heights in both years, it was observed that the first pod height increased in proportion to plant height during second year. 3- The effect of factors on the primary branches were with the exception of nitrogen found to be statistically nonsignificant for the first year and statistically significant for the second year and the highest value ( 2.42 per plant ) obtained from the N0 + P0 + Bt treatments In terms of fertilizer doses and inoculation treatments inconsistent results were observed in both years. 4- The effect of the interactions on the number of secondary branches were found to be statistically significant in both years. The highest values ( 3.50 and 2.87 per plant )were obtained from the N4 + P4 + B, and N4 + P0 + Bi treatments respectively. An irregular tendency for the number of secondary branches were observed in both years. 5- The effects of nitrogen and phosphorus fertilizer and Rhizobial inoculation on the number of pods per plant were found to be statistically significant in both years. The highest values ( 23.87 - 30.70 per plant ) were obtained from the N4 + P4 + B] and N2 + P4 + Bi treatments respectively. It was also evident that, in second year, number of pods per plant was significantly increased91 depending on the enviromental variation as it happened in the other investigated yield components. 6- In the first year nonsignificant difference was found in terms of triple interactions of factors, for the number of seed per pod, but in the second year significant difference was found. 7- The number of seeds per plant increased depending on the increasing number of branches and pod per plant in second year. The highest values ( 24.62 - 51.77 per plant ) were obtained from the N0 + P0 + B0 and N2 + P4 + Btreatments respectively. 8- The effects of factors on the number of plants / m2 were found to be statistically significant for the both growing seasons. It was observed that, the number of plant / m2 increased significantly depending on the later sowing and varied climatic factors in second year. 9- The effects of factors on the 1000 - seed weight were found to be statistically significant for the both growing seasons. The highest values ( 36.68 and 41.51 g. ) were obtained from the N6 + P8 + B0 and N4 + P4 + Bj treatments respectively. While there was an irregular tendency between the factor treatments, 1000 - seed weight as a genotypic character increased significantly in the second year as the other yield component did. 10- There were significant differences between years regarding number of nodules. The effects of treatments on number of nodules were to be statistically significant in both years. N4 + P8 + B, and N6 + P4 + B, treatments had highest number of nodule ( 15.37 and 5.52 per plant ) in two growing seasons respectively. The number of nodules occured in the arid conditions of the first season increased and although there was a natural Rhizobial flora, the number of nodules was increased by the inoculation treatment. 11- For the fresh weight of stem nitrogen, nitrogen x phosphorus and phosphorus x inoculation interactions were found to be statistically significant in the first year and all the factor interactions were found to be statistically significant in the second year and the highest value ( 3.38 g. ) were obtained from the N2 + Po + B0 treatments. While there was an irregular tendency between fertilizer and inoculation treatments, it was observed that fresh weight of stem increased significantly in the second year. 12- The effects of the fertilizers and inoculation on dry weight of stem / per plant were found to be statistically significant in both years. The highest values ( 0.50 and 0.55 g. ) were obtained from the N4 + P8 + B] and N4 + P4 + B0 treatments respectively. According to the applications, while there was irregular tendency for the dry stem weight in the first year; in the second year, in spite of the significant increase of the values there was a regular tendency for this character. 13- The factors interactions for fresh weight of root / per plant were observed statistically to be significant in both years. The highest values (0.15 and 0.16 g. per plant ) were obtained from the N2 + Po + B0 and N0 + P8 + B0 treatments over the growing seasons respectively. Although applications caused increases in fresh root weight compared to control plots, there was an irregular tendency between fertilizers and inoculation applications.92 14- There were significant effects of the applications on dry root weight in both years. Therefore, interactions of factors were observed to be statistically significant 0.0 1 % in the first year and 0.05 % in the second year. The highest values ( 0.055 and 0.080 g. per plant ) were obtained from the N2 + P8 + Bi and N6 + P6 + Bi applications respectively. For the characteristic mentioned above irregular tendency were observed in both experiment periods. 15- In the second year, crude protein rate as, a genetic character, increased significantly as many of the other yield components did. The highest values ( 22.44 and 27.35 % ) were observed from the N4 + P8 + B0 and N4 + P0 + Bi applications over the growing seasons. Irregular tendency on crude protein rate were observed for all of the applications with control plots. 16- The difference between applications with respect to seed yield per decar was to be statistcally significant in both years. In the second year there was a significant increase in seed yield in all plots. The highest values of seed yield / per decar ( 70.31 and 172.18 kg. per decar ) were obtained from the N0 + Pe + Bi and N0 + Pg + B0 applications over the growing seasons respectively. Although there was a regular tendency between the application in the first year, in the second year significant an irregular tendency occured in spite of the yield values which increased approximately twice as much as first year. 17- The effects of nitrogen, phosphorus, nitrogen x phosphorus and phosphorus x bacterium interactions on harvest index were found statistically significant in first season and effects of all of the factors interactions were found to be statistically significant in the following period. An irregular tendency on harvest index was observed between all of the applications with control plots. It is clear that later sowing and adequate rainfall or snow height increased the rate of harvest index in the second season, like the other investigated yield components.