Eski Uygur Türkçesinde tasarlama kiplerinin yapı ve işlev bakımından incelenmesi

Abstract

Dilin bireysel ve toplumsal olması onu yapı sınırlılıkları içinde düz cümleler üreten bir mekanizma olmanın ötesine taşımaktadır. Dil sadece insanlar arasında iletişim sağlayan bir araç değil aynı zamanda insanların ruh hallerini yansıtan, insanın sosyal ve psikolojik gerçekliğini temsil eden bir olgudur. Dilde insanların halleri, tasarıları ?kip? denilen kavramla ifadesini bulmuştur. İşte insanı bu haliyle yansıtan ?kip? sadece yapılara bağlı bir sistem değildir. Eski Uygur Türkçesi döneminde üç tür tasarlama kipi mevcuttur. Şart, emir ve gereklilik başlıkları altında verilen kipler, bir eylemin nasıl gerçekleşeceğini, ne tarzda yapılacağını ve bu süreçte ortaya çıkan izlenimleri ifade eden fiil şekilleridir. Belirli morfemlerle ifade edilen tasarlama kipleri, temel anlamlarındaki aşınma veya kayma yoluyla zamanla farklı işlevler yüklenebilirler. Eski Uygur Türkçesi Budist metinleri üzerinde yapılan araştırmamızda şart kipi 17, emir kipi 18 ve gereklilik kipi 8 farklı işlevde kullanılmıştır. Ortaya çıkan her bir işlev kendi başına bir ?kiplik? durumundadır. Kullanılan her bir işlev dilin o zamanki işlek yapısını ve anlam zenginliklerini yansıtması bakımından önemlidir. Cümle içerisinde her bir söz öbeğinin bir araya gelmesiyle oluşmuş anlam ilişkileri kimi zaman bazı yapılar aracılığıyla kimi zaman da fiillerin kendi anlamlarıyla belirginleşmiştir. Eski Uygur Türkçesi Budist metinleri üzerinde yapılan bu çalışma tasarlama kiplerinin sıklıkla hangi yapılarla birlikte kullanıldığını tespit etmiştir. Şart ve emir kipleri sıklıkla yalın ve belirtme hali ekini almış isimlerden sonra kullanılmıştır. Zarf fiil eklerinden sonra kullanımları da yine sıklık arz etmektedir. Gereklilik kipi ise daha çok isim ve zarf fiil yapılarından sonra getirilen ?mIş kergek yapısı ile ifade edilmektedir. Anahtar Kelimeler: Şart, emir, gereklilik, kip, işlev

The language is more than being a mechanism through which flat sentences are produced, due to its personal and social characteristics. It is not only a tool which enables the communication among people, but it is also a phenomenon representing the moods and psychosocial reality of human beings. The conditions and intentions of people are expressed through ?modalities?. These modalities which reveal human reality by this way are not the systems merely related to the linguistic structures. There are three types of subjunctive modes in old Uigur Turkish. The modalities which are given under the titles of conditional, the imperative and necessitative are used to express how an action will occur, how that action will be done, and reflections related to that action process. The subjunctives articulated through specific morphemes can undertake different functions in the process of semantic shift or semantic bleaching. Our research on old Uigur Turkish Buddhist texts identifies the usage of the conditional mood in 17 different functions, of the imperatives in 18 different functions, and of the necessitative mood in 8 different functions. Each functions has a modality status by itself. Each function is important for the fact that it reflects productive structure and semantic richness of the language. Semantic relations formed in the sentences through the coming together of phrases are crystallized with different linguistic structures or with the meanings of verbs themselves. This work held on old Uigur texts pinpoints the common structures made used of with the subjunctives. The conditional modes and the imperatives are used after bare infinitives or accusative cases. They are also diagnosed after verbal adverb affixes. In case of the necessitatives, the structure of ?mış kergek often following the nouns and verbal adverb is operationalized.Key words: conditional, imperative, necessitative, modality, function